برزخ از نگاه قرآن
برزخ؛ حیات پس از مرگ
برزخ در لغت به معنای زمین و یا مکانی است که بین دو چیز فاصله انداخته است. اما برزخ در اصطلاح قرآن، روایات و مجموعه تعالیم اسلامی به معنای عالم پس از مرگ و حدفاصل بین دنیا و آخرت است. شاید بتوان ادعا کرد که برزخ بدین معنا نخستین بار در تعالیم اسلامی و قرآن کریم استعمال گردیده است. این واژه تنها یک بار در قرآن آمده و در آن، حال انسان های تبهکار و مجرم، هنگام فرا رسیدن مرگ و درخواست غیرقابل قبول آنان مبنی بر بازگشت به دنیا و پاسخ آنان به اینکه فرا روی ایشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند، گزارش شده است:«حتی اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعون jلعلی اعمل صلحا فیما ترکت کلا انها کلمه هو قائلها و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون».
علاوه بر آیه مزبور، آیات دیگری را می توان یافت که به نوعی بر حقایق برزخی دلالت داشته و برای اثبات عالم پس از مرگ قابل استفاده است.
در این آیات به موضوعات ذیل پرداخته شده است: ادامه حیات شهیدان پس از مرگ؛ احوال ارواح انسان ها هنگام انتقال از زندگی دنیوی به سرای دیگر؛ سرگذشت انسان ها پس از مرگ به همراه برخی خصوصیات و نحوه حیات آنها؛ تعدد حیات و مرگ.
برزخ در حقیقت ادامه وجود عالم دنیا و استمرار حیات انسان پس از مرگ است، هر چند برخی از خصوصیات عالم دنیا از جمله امکان کسب اختیاری کمالات علمی در آنجا وجود ندارد. از این رو برخی بر این عقیده اند که فلسفه خلقت عالم برزخ که در میان دنیا و آخرت قرار گرفته مانند: فلسفه هر مرحله متوسط دیگر است که از یک سو زمینه ای برای آمادگی حضور در طرف دیگر ایجاد می کند، و از سوی دیگر از آنجا که قیامت برای همه انسان های طول اعصار، در یک روز تحقق می یابد راهی جز آن نیست که آنهایی که مرده اند در عالمی به انتظار باشند تا به همراه انسان های دیگر به عرصه قیامت وارد شوند.
حقیقت برزخ
حقیقت عالم برزخ همان چیزی است که فیلسوفان در میان عوالم وجود از آن به «عالم مثال» تعبیر می کنند که مجرد از ماده است و برخی از عوارض مادی چون شکل و مقدار را داراست از نظر مرتبه بین عالم ماده و عالم عقل قرار گرفته است. و انسان بعد از مرگ تا بر پایی قیامت در آن حیات خواهد داشت و هم اکنون نیز محیط به انسان هاست، چنان که از برخی نقل شده که از کلمه وراء در آیه «و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون» معنای احاطه را استفاده نموده اند.
با ملاحظه برخی آیات قرآن شواهدی می توان یافت که بدن برزخی به لحاظ خصوصیت شبیه بدن دنیایی است و نفس به آن تعلق پیدا می کند. «و خلقنا لهم من مثله ما یرکبون» در روایتی از امام صادق آمده که: روح پس از مرگ به بدنی مانند بدن دنیوی منتقل می شود... روایات دیگری نیز به همین مضمون وجود دارد که برخی برای تطبیق آن ها با بدن مثالی تلاش نموده اند. بعضی نیز معتقدند که روایات خاص و عام با هم تنافی دارند مبنی بر اینکه روح بعد از مفارقت بدن به اجسامی که در نهایت لطافت هستند تعلق می گیرد. در پاسخ باید گفت که این اجسام شبیه جسم جن و شبیه بدن عنصری هستند به نحوی که اگر کسی او را ببیند می گوید این همان شخصی است که در دنیا او را دیدیم.
اثبات برزخ
برخی گفته اند اصولاً مسئله برزخ ماهیت نقلی دارد و عقل به آن راهی ندارد. با این حال بعضی بر این عقیده اند که علاوه بر ادله نقلی، دلائل عقلی نیز می تواند ثواب و عقاب برزخی را اثبات کند. البته تجزیه و تحلیل ادله یاد شده نشان می دهد که این ادله بیش از آنکه ضرورت برزخ را اثبات کند امکان آن را ثابت می کند. در هر حال این نکته درخور توجه است که تبیین عقلی نوعی بقا برای انسان در قالب بقای روح که استمرار وجودی انسان را پس از مرگ تضمین کند، از پیش فرض های مسلم پذیرش عقلانی برزخ است، هر چند در این بیان برخی احتمال پذیرش حقیقت حیات برزخی را بدون پذیرفتن حقیقتی به نام روح و نفس برای انسان را نیز مطرح کرده اند.
افزون بر این، برای اثبات برزخ ممکن است به ادله تجربی وحسی با استفاده از روش هایی که می توان با ارواح گذشتگان ارتباط برقرار کرد نیز بهره گرفت، این روش ها که در علمی به نام فراروانشناسی ارائه می گردد، اثبات می کند که برای مردگان، نوعی حیات و زندگی تحقق دارد که همان برزخ است. توجه به این نکته نیز لازم است که خواه دلیل عقلی را در اثبات حیات برخی بپذیریم خواه آن را ناتمام بدانیم، در هر صورت، اصل این مساله در مجموعه معارف اسلامی امری روشن است و از همین روی برخی از صاحب نظران احتمال ضروری بودن آن را بعید ندانسته اند. به عقیده برخی از محققان، مساله حیات برزخی در اواسط عهد رسول خدا از ضروریات قرآنی نبوده و حتی امروزه نیز برخی از مسلمانان که نفس انسان را مجرد نمی دانند، به نوعی این حقیقت را نمی پذیرند. به هر حال مهم ترین دلایل حیات برزخی، آیات و روایات است که در ذیل به بررسی آیات الهی در این باره می پردازیم:
1- در پیش بودن برزخ
برزخ، حقیقتی است که ورای انسان ها قرار دارد. برخی وراء را به معنای پشت و ورائی بودن برزخ را به منزله مانعی از بازگشت به دنیا دانسته اند و برخی دیگر وراء را به معنای جلو دانسته و از آیه چنین استفاده کرده اند که برزخ حقیقتی است که انسان ها در پیش رو دارند. در این میان اکثر مفسران معنای دوم را ترجیح داده اند، در تایید این نظر گرفته شده که قید «الی یوم یبعثون» به روشنی دلالت بر این نکته دارد که کلمه «وراء» به معنای پیش رو و جلو است؛ زیرا اگر آن را به معنای پشت بدانیم، قید مذکور لغو خواهد بود.
2- پایان حیات دنیا
شروع حیات دیگر
گذشته از مضمون آیه «کل نفس دائقه الموت» که گفته شده به روشنی بر حیات برزخی دلالت دارد؛ زیرا اگر نفس دارای حیات نباشد چشیدن مرگ معنا ندارد. برخی از آیات بدون نام بردن از عالمی خاص به ادامه زندگی انسان پس از مرگ اشاره دارد؛ مانند آنچه درباره شهیدان آمده که کسانی را که در راه خدا کشته شدند مرده مپندارید، ایشان زندگانند و نزد خداوند روزی داده می شوند، به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته اند شادی می کنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین می شوند. گفته شده آیه یادشده به روشنی دلالت دارد که حیات برزخی مقارن با حیات دنیوی کسانی است که هنوز به آن عالم ملحق نشده اند؟ اعتراف مجرمان در رستاخیز به اینکه ما جز ساعتی درنگ نکردیم؛ «ما لبثوا غیرساعه » با توجه به اینکه درنگ آنان تا قیامت استمرار داشته است دلالت بر بقای حقیقت انسانی در ظرفی خاص دارد که همان حیات برزخی است.
3-لذت و رنج پس از مرگ
افزون بر آیات پیش گفته که نوعی نعمت و روزی دادن به شهدا را یادآور شده است مضمون برخی دیگر از آیات نیز به روشنی بر حیات برزخی و متنعم بودن بعضی از انسانها در قبر دلالت دارد. همچون گفته شهیدی که داستان آن در سوره یس آمده که چون به وی گفته شد: به بهشت در آی، گفت: ای کاش قوم من از این همه رحمت الهی باخبر می شدند. بدیهی است که اگر اینها مرده و فاقد حیات باشند، درکی ندارند تا لذت ببرند و متنعم باشند در حالی که طبق آیات موجود، شهیدان از نعمت های بهشتی و تفضلات ربوبی متنعم می گردند. برخی از متکلمان نیز در مباحث حیات برزخی از این گروه آیات برای اثبات برزخ بهره گرفته اند و بعضی از آنان خواسته اند دلالت عام آیات یادشده بر حیات برزخ برای همه انسانها را انکار و آن را محدود به حیات شهیدان بدانند. که البته دلیلی بر اختصاص مفاد آیه به شهیدان وجود ندارد.
شمار دیگری از آیات نیز با حروف عطف که نافی هرگونه فاصله و تراخی است حالاتی از حیات را برای انتقال یافتگان از زندگی دنیا ترسیم می کنند که از این آیات نیز برای اثبات برزخ استفاده شده است مانند وارد شدن قوم نوح(ع) در آتش یا غرق شدن آنان در آب؛ «مما خطیتهم اغرقوا فادخلوا نارالله». کلمه «ماء» در این آیه دلالت بر تعقیب بدون فاصله دارد و روشن است که ورود در آتش وجهی ندارد مگر برای عذاب. در برخی از آیات نیز هرچند نتوان عدم تراخی را از حرف عطف استفاده کرد، اما به مدد روایات می توان از آنها برای اثبات برزخ بهره گرفت. از امام صادق(ع) ذیل آیه «فاما ان کان من المقربین» ¤ فروح و ریحان و جنت نعیم» نقل شده است که روح و ریحان در قبر است و نعیم در آخرت. در این آیه نیز نعمتهای بهشتی در برزخ بلافاصله برای انسانها ترسیم گردیده است. برخی آیه یادشده را با توجه به آیه «فلولا اذا بلغت الحلقوم» ¤ و انتم حینیذ تنظرون» از دلائل اثبات برزخ برشمرده و گفته اند: روح و ریحان بدون فاصله پس از مرگ نصیب انسان می شود و انسان روح و ریحان را پس از مرگ ملاقات می کند و برخی معتقدند این ملاقات در آخرت روی می دهد. عده ای نیز آیات «یاایتها النفس المطمئنه ¤ ارجعی الی ربک راضیه مرضیه» ¤ فادخلی فی عبدی¤ و ادخلی جنتی» را به جهت بیان انتقال بدون فاصله (فادخلی) دلیل بر حیات برزخی دانسته اند. که البته دلالت انحصاری این آیات بر حیات برزخی به روشنی آیات پیشین نیست.
4-گفتگوی فرشتگان با ارواح انسانها هنگام مرگ
قرآن کریم بیان می دارد که فرشتگان با ارواح مؤمنان و انسانهای صالح به هنگام مرگ و همزمان با ورود به عالم پس از مرگ سخن گفته و ایشان را به ورود در بهشت بشارت می دهند و نیز از انسانهای ظالم بازخواست می کنند و به هنگام گرفتن جان کافران به روی و پشت آنان می زنند و به آنها می گویند عذاب سوزان را بچشید و به ظالمان می گویند جانهای خود را برآرید. در برخی آثار به آیات یادشده برای اثبات برزخ استدلال شده است.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 20 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله برزخ از نگاه قرآن
