اعراب بعد از حمله به ایران و سقوط تیسفون خود را با سازمانی منظم و تا حدی پیچیده یافتند که تصرف در آن را نه در حد توانایی خویش و نه به مصلحت خود می‌دیدند؛ از این رو نه تنها در آن نظام تغییری ندارند بلکه ناچار شدند که بعضی از روشهای خود را تغییر دهند.
شناخت نهادهای دیوانی ایران پیش از اسلام به ویژه در دوره‌ی ساسانی برای بررسی و درک مناسبات درونی نظام این عصر برای تاریخ نگار از اهمیت زیادی برخوردار است، ولی فهم و دریافت آنها دشوارتر از تاریخ سیاسی است. این دشواری عمدتاً به واسطه‌ی آن است که منابع موجود چندان پرتوی بر این نهادها نمی‌افکنند. این واقعیت دریافت علمی از کارکرد این نهادهای دیوانی را دشوار کرده است. بنابراین در پژوهش حاضر به این موضوع توجه خاصی شده است.
اشارات مربوط به دیوان‌های عصر ساسانی را به گونه‌های مختلف در روایات ونوشته‌های دوره‌ی اسلامی می‌توان یافت. بعضی از این اشارات در خلال اخبار یا اوصافی که درباره‌ی برخی از آداب و رسوم آن دوران در این مآخذ آمده می‌یابیم. برخی دیگر را نیز از طریق توصیفی‌های که درباره مهرهای مختلف بعضی از شاهان ساسانی و کاربرد آنها در امور مختلف مملکتی آمده می‌یابیم چرا که هر یک از مهرها نمودار دیوانی بوده است و گاهی هم از طریق نامهای فارسی بعضی از دیوان‌ها که پس از ترجمه به عربی همچنان نام قدیم خود را حفظ کرده و در عصر خلفا هم با همان نام فارسی و همان روش قدیم به کار خود ادامه داده‌اند، از نام و وظایف آنها آگاه می‌شویم.
از مهمترین کتاب‌هایی که به این نظام دیوانی پرداخته‌اند «صبح الاعشی فی کتابه الانشاء اثرقلقشندی می‌باشد.
کتابی به نام «گاهنامه» که به نظر بعضی از مورخان و دانشمندان اسلامی همچون مسعودی رسیده نیز حاوی مطالبی درباره مشاغل و وظایف دیوانی ساسانی است که مسعودی در مواردی از آن یاد کرده است. در کتاب گاهنامه مراتب مختلف دیوانی (ششصد مرتبه) برحسب ترتیبی که به آن داده‌اند ذکر شده است. ولی جز معدودی از مناصب مهم و درجه یک و بعضی از مشاغل درجات پایین‌تر در مأخذ اسلامی انعکاس نیافته است. به جز آنچه مسعودی در کتاب «التنبیه و الاشراف» درباره بزرگترین مناصب دولت ساسانی ذکر کرده دو صورت دیگر از همین مناصب بزرگ یکی در تاریخ یعقوبی و دیگری در کتاب مروج الذهب مسعودی با کمی اختلاف در ترتیب آن ها آمده است. به نظر محققان فهرستی همانند آنچه جاحظ در کتاب التاج درباره ترتیب مراتب دربار ساسانی ذکر کرده همه از کتاب گاهنامه گرفته شده است. فهرستی از مناصب و طبقات در نامه تنسر آمده است. طبری هم در خلال مطالب خود مخصوصا در وصف بهرام پنجم و مهرنرسی مطالبی از مناصب و مشاغل دیوانی ذکر به میان آورده است.
از محققان کسانی که تا حدی به این موضوع پرداختند محمدی ملایری در جلد پنجم تاریخ و فرهنگ ایران است که در این جلد به دیوان‌ها به خصوص دیوان خراج، دیوان رسایل و دبیران این دیوان و مشاغل و مناصب دیوانی و درباری، مطالبی را مورد بررسی قرار داده است. محمد علی امامی شوشتری نیز در کتاب تاریخ شهریاری در شاهنشاهی ساسانی مطالبی را درباره دیوان‌ها، پیدایش دیوان‌ها و مناصب دیوانی و درباری مطالبی ذکر کرده است.
سعید نفیسی نیز فهرستی از مناصب و مشاغل مهم دوران ساسانی را در کتاب تاریخ تمدن ایران ساسانی آورده و حدود نود و هشت (98) منصب را مورد بررسی قرار داد و درباره هر یک کم و بیش شرحی داده است. هرچند هنوز در این زمینه باب تحقیق در بسیاری از زمینه‌ها باز است ولی باید آن را گام بسیار مفیدی در شناخت تشکیلات دیوانی آن زمان دانست.
مقدمه 1
معرفی منابع 9
فصل اول: تلاش اردشیر در جهت تشکیل حکومت و اتحاد دین و دولت 19
1-1ساسانیان ادامه دهنده را هخامنشیان 20
2-1 تلاش اردشیر در جهت تشکیل حکومت 24
3-1 اتحاد دین و دولت در عصر ساسانیان 27
فصل دوم: مروری بر طبقات اجتماعی در عصر ساسانیان 32
1-2 تعریف طبقه اجتماعی 33
2-2 طبقات اجتماعی 34
3-2 طبقه روحانیون 37
1-3-2 موبد 45
2-3-2 موبدان موبد 48
3-3-2 هیربد 51
4-3-2 زوت و راسپی 53
5-3-2 دستور 54
4-2 طبقه جنگجویان 54
1-4-2 وظیفه جنگجویان 57
2-4-2 تقسیم طبقات جنگجویان 57
1-2-4-2 سواره نظام 57
2-2-4-2- جایگاه سواره نظام 58
2-2-4-2 پیاده نظام 60
5-2 طبقه کشاورزان و صنعتگران 61
1-5-2- طبقه کشاورزان 65
2-5-2-طبقه صنعتگران 67
فصل سوم: نظام دیوانی در عصر ساسانیان 68
1-3 شناخت سازمان‌های داخلی دوره ساسانیان 69
2-3- دیوان 73
1-2-3 پیدایش دیوان‌ها 75
3-3 دیوان ریاست طبقات جامعه 77
1-3-3 وزرگ فرمذار یا بزرگ فرمذار 78
2-3-3وظایف و اختیارات وزیر 83
4-3 دیوان سپاه 84
1-4-3 ایران سپاهید86
2-4-3 ارتشیاران سالار89
3-4-3 ارگبذ90
5-3 دیوان دادرسی (داد) 93
1-5-3 ارزش داد و دادگستری 96
2-5-3 منشاء قوانین در عصر ساسانیان 98
3-5-3 حوزه قضات 99
4-5-3 ادّله اثبات دعوی 100
5-5-3 پادشاه در منصب قضاوت 102
6-5-3 روحانیون در منصب قضاوت 103
6-3 دیوان رسایل (دیوان دبیران) 105
7-3 طبقه‌ی متستخدمین ادارات (دبیران) 106
1-7-3 دبیر109
2-7-3 ایران دبیربد(دبیر بد)110
3-7-3 اهمیت دبیران و دیدگاه شاهان به دبیران 111
4-7-3 چگونگی برگزیدن دبیران 114
5-7-3 وظایف دبیران 116
6-7-3 اصناف دبیران119
1-8-3 دین دبیر 119
8-2--3 دبیران دیوان خراج 120
3-8-3 گذک آمار دبیر 121
4-8-3 واسپوهرگان آمازکار 121
5-8-3 روانیگان دبیر 121
6-8-3 آذربادگان دبیر 121
7-8-3 گنج آمار دبیر 122
9-3 دیوان سرای شمره یا دیوان استیفا (اداره مالیه)122
10-3 دیوان خراج 123
1-10-3 خسرو انوشیروان و اصلاح نظام مالیاتی 125
2-10-3 واستر پوشان سالار 126
3-10-3 آمار کار(آمارگر ) 128
4-10-3 دهقانان 129
1-4-10-3 جایگاه دهقانان 132
11-3 دیوان درآمدهای کل کشور 133
12-3 دیوان خزائن 134
13-3 گهبذ و ضرب مسکوکات 135
14-3 دیوان آتشکده‌ها 136
15-3 دیوان برید137
16-3 دیوان اشراف 141
17-3 دیوان ایران دربد 142
18-3 دیوان مهرشاهی (دیوان خاتم ) 143
19-3 دیوان احشام 144
1-19-3 آخور آمار دبیر – آخورسالار 145
20-3 دیوان ویژگان 146
21-3 دیوان نوروز 147
22-3 دیوان کستبزود (دیوان آب) 148
1-22-3 وظیفه‌ی دیوان آب 149
23-3 دیوان جامه خانه 150
24- 3 ایران درستبد 150
فصل چهارم :مشاغل دیوانی و درباری 152
1-4مشاغل دیوانی 153
2-4 پادشاه 154
1-2-4شاه155
1-2-4 وظیفه متقابل شاهان و پادشاهان 156
3-4 شهرب 157
4-4 مرزبان159
5-4 اسپهبد 161
6-4 پادگوسپانان 162
7-4 بیدخش 164
8-4 اندرزبد165
9-4 آموزگاران اسواران 166
10-4 دریوشان جادگ گو و دادور (مدافع درویشان و دادور)167
11-4 خرم باش 167
12-4 پشتیگبان سالار 169
13-4 مهماندار 170
14-4 خوانسالار 171
15-4 پذشخوار 172
16-4 مردبذ 173
17-4 دیده‌بان سلطنتی 174
18-4 بازدار174
19-4 گنجور175
20-4 دواتدار 175
21-4 کاروانسالار 176
22-4 تغاربد 176
23-4 آیین بد 176
24-4 بازاربد 177
25-4 کیروگ بد ( هنربد )177
فصل پنجم شخصیت‌های برجسته دوره ساسانیان 179
1-5 تنسر در منابع 180
1-1-5-تنسر182
2-1-5 تنسر شخصیتی تاریخی 184
2-5 ابرسام 186
1-2-5 تنسر و ابرسام 188
3-5 کرتیر و تقویت روحانیت زرتشتی 192
1-3-5 کرتیر 193
2-3- 5 کرتیر و شاپور یکم و ترقی مقام وی در شاهان بعدی 195
3-3-5 کریتر و کتیبه‌های وی 199
4-5 آذرپاد مهراسپندان 206
5-5 مهرنرسی 210
نتیجه 215
تصاویر
کتاب شناسی ( فهرست منابع و ماخذ) 219
شامل 225 صفحه فایل word
دانلود پایان نامه تاریخ ساسانیان