تاریخچه:
ایرانیان از دیربازبه حفظ نظافت بدن و شستشوی همیشگی آن اهمیت فراوان میداده اند،خصوصاً بعد از اسلام،زیرا برای انجام فرائض مذهبی می بایستی بدواً پاک و تمیز باشند،چرا که قبولی عبادات به طهارت جسم منوط شده است.قبل از اسلام پیروان آیین مهر و زردشت توجه به پاکیزگی داشته و آب که مظهر پاکیزگی است از قداست فوق العاده برخوردار بوده. در گذشته های دور (از حدود 1500تا2000سال قبل) شستشوی معمولی به صورت حاضر نبوده است.گرمابه ساختمانی گرم با ظرفی بزرگ بنام آبزن بوده است.از آن جهت که آب را مقدس می شمردند و نمی خواستند آن را آلوده کنند،آب استفاده شده را بعد از استحمام روی زمین یا به آسمان پاشیده و به هیچ عنوان آن را وارد آب پاک نمی کردند.(1) کلمه پادیاوی یعنی غسل،وضو،پاک کردن و پاکیزه نگاه داشتن که واژه پاسیو هم به همین منظور است از آن زمان ریشه گرفته،پاسیو همان محل تمیزکردن و در مساجد به وضوخانه گفته میشده است.این واژه در زبان فرانسه به patioتبدیل شده و دوباره به ایران بازگشته به صورت پاسیو به کار گرفته شده است.
واژه گرمابه مرکب از دو کلمه گرم و آبه است که به ساختمان گرم اطلاق میشده،مانند سردابه (ساختمان سرد)، گورابه(یعنی قبرستان یا مقبره).(2)
حمام در تمام شهرها و روستاها در کنار مساجد ساخته میشده و مردم در احداث آنها هم چون مساجد سعی وافر داشته اند،که بقایای بسیاری از آنها در گوشه و کنار کشورمان هنوز باقیست.دراین راستا علاوه بر همت مردم عادی،خیّرین و مؤمنین در اهداء زمین و ساختن و وقف کردن آن تلاش بی امان داشته اند معماران و استادکاران ایرانی در ساختن حمامها در اعصار مختلف شهرت فوق العاده ای داشته اند چنانکه حمامهای زیادی را فراتر از مرزهای کشورمان نیز ساخته اند.
طبق منابع تاریخی،بسیاری از معماران و استادکاران گرمابه های کوفه و بصره در قرون نخستین اسلام ایرانی بوده اند.(3 )
هزاران حمام موقوفه در سراسر ایران نشان از اهمیت به نظافت و بهداشت تن دارد.حکام و سلاطین نیز به این کار نظر مثبت داشته اند.آثار بجامانده از آنها در گوشه و کنار ایران که به صورت موزه در آمده حکایت از این علاقه است.حمام گنجعلی خان حاکم کرمان،حمام فین کاشان،حمام مهدی قلی بیک در مشهد،حمام حاجی سیاه اسواری در بصره،حمام معروف امویان در قصر عمرا در کشور اردن،حمام های معروف و متعدد اصفهان و کاشان و مشهد و اردبیل و...... نمونه هایی از آنهاست.
در تاریخ سایر ملل نیز به اهمیت نظافت و ساختن حمام برمی خوریم،مصریان باستان خود را موظف میدانستند که همه روزه در رود نیل استحمام نمایند،هندوها غسل در رود گنگ را از فرائض مذهبی خود می دانند و برای رسیدن به این مقصود همه ساله از اقصی نقاط شبه قاره پای پیاده به کنار این رودخانه می آیند و خود را می شویند.
دو هزارسال قبل از میلاد مسیح در جزیره کرت که یکی از مراکز بزرگ تمدن بوده و در دریای مدیترانه قرار داشته خانه ها دارای حمام بوده اند. «خانه های کرت مانند عمارات بابل چند طبقه و مرتفع نیست هرخانه دارای یک اطاق است و هر اطاق حمام دارای یک لگن بزرگ برای استحمام می باشد که آب گرم و سرد وارد آن میشود و من بدواً تصور کردم که این توالتها و حمام های بی نظیر مخصوص توانگران است ولی بعد دیدم که حتی در منزل فقیرترین افراد شهر توالتهای لطیف با آب گرم و سرد جاری و حمام های زیبا دارای آب گرم و سرد موجود می باشد و آنوقت فهمیدم چرا مردم آنقدر زیبا هستند زیرا توالت تمیز و استحمام با آب سرد و گرم انسان را زیبا می نماید.»(4)
در ایران حمام ها در کنار مساجد به صورت زوجی(زنانه و مردانه)ساخته شده است،قبل از اذان صبح باز و آماده پذیرائی مردم بوده است.هر حمام دارای سردخانه ، گرمخانه، محل شستشوی بدن ، خزینه ، محل نشستن و لباس پوشیدن و..... بوده است.حمام ها در زیرزمین ساخته میشده اند تا اولاً از سرمای زمستان محفوظ باشند و ثانیاً آب سطحی جاری در جوی ها بتواند در بالاترین مخزن آن جاری شود.
سوخت حمام از خار بیابان و هیزم و فضولات حیوانات بوده،معماران ایرانی در ساختمان حمام از سنگ،آجر و ملات شن و آهک استفاده می کردند و پلاستر سطوح داخلی حمام از خاک رس ، آهک، به همراه الیاف گیاهی بنام لوئی(لوکه)و کاه و بعضاً از مو استفاده میشد،آب بندی کف خزینه نیز بوسیله قشری از خاک رس،آهک،پشم بز،پیه،موم زنبور عسل،کرباس و غیره که برای جلوگیری آب به داخل آتشدان انجام وسپس لایه ضخیمی از ساروج بر روی آن کشیده می شد.(5)
حمام ها دارای دو خزینه با اب ولرم و گرم بوده که مشتریان ابتدا وارد خزینه ولرم شده و بدن خود را شستشو می دادند،سپس وارد خزینه گرم شده کار استحمام نهائی و غسل کردن را به انجام می رساندند.
در زیر خزینه حمام تون(آتشدان یا آتشخان)قرار داشته و ظرف مسی بزرگی در کف خزینه تعبیه شده و در زیر آن آتش می افروختند تا در اثر عمل کنونسیون رفته رفته آب خزینه در طول شب گرم شده وبرای استحمام در صبحگاهان آماده شود.گل ولای کف خزینه ها هر چند روز یکبار با وسیله ای(لجن کش)کشیده میشدند و همه روزه مقداری آهک در آب خزینه ها می ریختند تا اب ضدعفونی گردد.کف حمام با تخته سنگ ها فرش شده بود ودر زیرآن راهروهایی وجود داشته که در اصطلاح معماری به آن گربه رو می گویند و دود ناشی ازآتش تون به همراه مقداری از گرمای اضافی در آنها جاری شده وباعث گرم شدن کف حمام می گردیدند.
حمام ها فقط محل استحمام نبودند بلکه یکی از ارکان مهم یکجانشینی شهری و روستائی به شمار میرفته اند و در هر محله کنار مساجد وراسته بازارها ساخته میشدند.مردم هم پس از شستشوی بدن از گرمخانه خارج و در سردخانه(بنیه)نشسته وبه گفتگو می پرداختند،آنجا محل بحث و مناظره و کسب اخبار بوده و البته کشیدن قلیان و نوشیدن چائی،عادت حمامی های قدیم این بود که از مردم برای غسل کردن طلب پول نمی کردند و فراهم کردن موجبات این تطهیر را برای خود افتخار می دانسته و ثوابی عظیم تلقی می کردند،در شهرها و روستاها حمام ها به نوبت در روز به زنان و مردان اختصاص داده میشد،همیشه حمامی کوچک در کنار حمامی بزرگ ساخته میشد که حمام کوچک قبل از اذان صبح تا طلوع آفتاب به زنان و حمام بزرگ در همین زمان به مردان اختصاص داشته،پس از برامدن افتاب حمام بزرگ از مردان خالی و تا عصر به خانم ها اختصاص داشته و پس از عصر مجدداً تا پاسی از شب از آن مردان بوده.
حمام محل شستشوی بدن،محل بازکردن شوخ(کیسه کشیدن)،صابون زدن و فصد کردن(رگ زدن و حجامت) ،گرفتن قولنج و مشت و مال،ازاله موهای زائد بدن،تراشیدن سر آقایان ،حنابستن و سدر گرفتن بر موهای سر و خلاصه یک نظافت جامع و کامل بوده است.
نقل است که هر حمام را بوقی بوده که حمامی سحرگاهان در آن میدمیده و خفتگان را از گرم بودن حمام و پذیرائی از مشتریان باخبر می کرده که هرچه زودتر برای استحمام و غسل مراجعه کنند و اگر تعلل نمایند آب خزینه سرد می شود وخورشید طلوع می کند،لاجرم نماز صبح قضا خواهد شد.ندای جامه دار حمام هنوز در گوش قدیمی ها طنین انداز است:«آی همسایه ها،آی مردا،آی زنا،آی حموم رفتنی ها،بجنبید،آب یخ کرد،آفتاب زد،نماز صبح قضا شد.»لحن اطلاع رسانی حمامی ها و جملاتی را که ادا می کردند طنزگونه وبعضاً موجب خنده و تفریح مردم شهر وروستا بود.
استاد حمامی بر سکوئی در پشت میز چوبی در کنار درب ورود و خروج حمام جای داشت.مردم پس از استحمام و پوشیدن لباس بقچه حمام را بغل کرده مزد حمام را پرداخت وخارج می شدند.استاد حمامی بعضاً صبحگاهان در سر جایش نبود و این طرف و آن طرف پرسه می زد و با مشتریان گفتگو می کرد که دراین کار البته حکمتی بود.او اصراری به گرفتن پول از کسانی که برای غسل آمده بودند و گمان آن میرفت که بی پول باشند نداشت.نمونهای از این رفتار حکمت آمیز حمامی را در یکی از حمام های شهرمان نقل کرده اند که بر روی ورقه ای نوشته و بالای سر خود نصب کرده بود.«مشغول ذمه باشد هرکه بخاطر نداشتن پول از غسل واجب صرف نظر کند.»حمامی های قدیمی دین دار ومتدین بر این عقیده بودند که اداره کردن حمام شغل با برکتی است و ثواب اخروی دارد،این افراد غالباً با گذشت بودند و این شغل را در کنار کارهای دیگر انتخاب کرده بودند،هنوز از یاد نبرده ام خواندن نماز حمامی محله مان را در صبحگاهان با صوتی دلنشین و رکوع وسجودی طولانی با اذکار و ادعیه ای کامل که ابا خلوص نیت و ازصمیم قلب ادا میشد.
از این شغل بهره مادی چندانی نصیب حمامی نمی شد.در روستاها وبرخی حمام ها در شهرها هزینه خانوارها را یکجا پس از برداشت محصول از مرد خانواده بصورت غیرنقدی(گندم-جو-برنج و غیره) دریافت می کردند و در شهرهای بزرگ مزد حمام خانوار را سالیانه یا ماهیانه تحت عنوان(ماجبی یا مواجبی) می گرفتند.گذشته از موارد فوق حمام هایی بودند که درآمدی عالی داشته اند،بلاذی از قول مدائنی در کتاب فتوح البلدان نقل کرده که صاحب یکی از حمام های بصره گفته بود که از درآمد حمامش روزانه هزار درهم سود کسب کرده است.(6)
در همه حمام ها تابلوئی در سر بنیه حمام و محلی که همه مشتریان بتوانند آن را ببینند و بخوانند نصب شده بود و آن هشداری بود که مردم از آوردن اشیاء گران قیمت به حمام خودداری کنند یا اینکه آن را تحویل استاد حمامی دهند.
اشعار زیر نمونه هائی از آنهاست:
هرکه دارد امانت موجود بسپارد به بنده وقت ورود
نسپارد وگر شود مفقود بنده مسئول آن نخواهم بود
یا
هرکسی دارد به پیش خود امانت ز کیف پول وقبض و مهر ساعت
سپارد وقت رفتن نقد خود را نباشــ د وانگـــهی او را ند امت
حمام ها علاوه براینکه سلامتی را در سایه نظافت به انسانها هدیه می کردند پروسه غم انگیز و نفرت بخشی را در طول تاریخ کشورمان نیز طی کرده اند.(قتل میرزا تقی خان امیرکبیر بزرگ مرد تاریخ قاجار در حمام فین کاشان به جرم خدمت به وطن،بریدن رگ دست رابعه بلخی شاعره بنام ایرانی در حمام بلخ به جرم علاقه او بکتاش غلام برادرش، قتل دکتر سامی از مبارزان ابتدای انقلاب در حمام که در همین دوران اتفاق افتاده است.)
یاقوت حموی سیاح معروف عرب می نویسد:در حمله اعراب به مصر کتابخانه ها به آتش کشیده شدند و محصول تمدن و فرهنگ چند هزار ساله این ملت باستانی را به«تون»آتشدان حمام ها افکندند بطوریکه مدت شش ماه حمام های مصر از سوختن این کتابها گرم میشد،او تعداد حمام ها را درآن زمان 4000 ذکر کرده است.(7)
سر درب حمام ها غالباً با کاشی تزئین و نام حمام و واقف آن در میان کاشی کاری جلب توجه می کرد.عموماً در کنار درب حمامها لنگی را آویزان می کردند و همچنین بر بالای سردرب صورت می کشیدند در داخل حمام هم رسم تصاویر معمول بوده است.
در کنار تون حمام معمولاً پشته های خار و هیزم برای گرم کردن آن انباشته میشد و بر پشت بام آن که اصولاً کوتاه و قابل دید عابرین بود،طناب طویلی کشیده و بر روی آن لنگ و حوله های شسته در انتظار خشک شدن در آفتاب بودند که همه این علائم عابرین را متوجه وجود حمام میکرد.
برخی از حمام های معروف
1- حمام شیخ بهائی در اصفهان در عهد شاه عباس صفوی ساخته شده،بنابر اقوال و شواهد تاریخی خزینه این حمام به وسیله فتیله ای(شمعی)گرم میشده که توسط شیخ بهائی طراحی شده و همچون منارجنبان از عجایب معماری آن زمان بوده،شمع این حمام با دخالت افراد بی مسئولیت برای همیشه خاموش و حمام از کار افتاد و رمز وراز آن برای همیشه مکتوم ماند.
2- در دوران خلافت عثمانیان بر ترکیه در ساختن حمامهای بزرگ وزیبا عنایتی ویژه وجود داشته،حمامهایی در استانبول با قدمتی دویست و هفتاد تا چهارصد سال وجود دارد که هم اکنون تعدادی از آنها مرمت و بازسازی و راه اندازی شده،اکنون توریست ها می توانند به رسم زمان عثمانیان در آن استحمام کرده و از کیسه و صابون و مشت و مال به سبک آن روزها استفاده نمایند.
3- شهر نابلس در فلسطین با قدمتی 2000 ساله که حمامهایش معروف خاص و عام بوده و تجار ومسافرانی را که به آنجا سفر میکردند جلب می کرد.
4- استفاده از حمام در زمان اشکانیان نیز معمول بوده،نمونه های جالبی از آن در کاخ آشور کشف گردید.
5- کاوشهای باستان شناسی در تخت جمشید موید آن است که در زمان هخامنشیان استفاده از نوعی حمام معمول ومتداول بوده،در کاوشهای تخت جمشید بقایای یکی از حمامهای خصوصی این دوره با تصویر شخصی که حوله ای را بر روی دودست خود دارد بر روی تخته سنگی حجاری شده دیده میشود،همچنین تعدادی از ادوات وملزومات داخل حمام کشف گردیده از جمله لوازم شستشو،کاسه سفالین و گلابدان.
6- در دوره عباسیان ساختن حمام در همه شهرها رو به گسترش نهاد،طبق مدارک تاریخی در قرن پنجم و ششم هجری در قاهره هزارویکصد و هفتاد حمام وجود داشت.
7- در فاصله قرن سوم الی ششم هجری درباره حمامهای بغداد نقل قولهای متفاوتی ابراز شده،در زمان معزالدوله دیلمی هفده هزارحمام و در روزگار عضدالدوله اندکی کمتر از پنجهزار بود.
8- حمام مهدی قلی بیک میر آخور شاه عباس صفوی در کنار مرقد حضرت رضا (ع) در مشهد مقدس قراردارد و اکنون ترمیم وبه موزه مردم شناسی تبدیل شده،این حمام بنابر آنچه در وقفنامه سال 1027 ه.ق ذکر شده در محل بازار سرسنگ مشهد بنا شده است.
مهدیقلی خان یک قنات نیز احداث کرده و وقف این حمام نموده و در وقفنامه شرط کرده«مازاد آب آن را به مسجد گوهرشاد دهند و آنچه اضافه ماند صرف امور خیریه نمایند و اضافات آن را در زمینهای خارج از شهر جاری سازند،همچنین درآمد حمام را اولاً صرف تعمیر و نگهداری آن نمایند،یک پنجم مازاد آن را بابت حق التولیه و مابقی را به شربتخانه حضرت اختصاص دهند.»(8)
9- در دوره سلجوقی تحولات چشمگیری در ایجاد بناهای عام المنفعه مانند حمامها به چشم می خورد که متأسفانه در حملات ویرانگر مغول از بین رفته.منابع تاریخی نشان میدهد که در این دوره معماری حمامها بویژه در شهرهای بزرگ اهمیّت فوق العاده ای یافته،در بررسیهای انجام شده در مواردی نشان میدهد که معماران سلجوقی در اینگونه بناها مبتکر بوده اند،در کنگاور ضمن کاوشهای باستان شناسی بقایای حمامی از عهد سلجوقی ظاهر شده است.
