فصل یک:معماری حرم:
ده قرن هنرومعماری ایران درحرم رضوی مجموعه بارگاه امام هشتم شیعیان که پیدایی آن به پیش از شهادت آن حضرت بازمی گردد، اکنون ۱۲۳۳ سال قدمت دارد و این در حالی است که شهادت امام رضا(ع) در ۱۲۲۳ سال پیش واقع شده است. ضریح مبارک شاهکاری است با طراحی «استاد محمود فرشچیان» و پنجمین ضریحی است که مضجع شریف را در برگرفته است. «در بارگاه امام رضا(ع) هیچ یک از شبستان های وسیع و هیچ گوشه ای از صحن های مزینی که در اطراف ضریح قرار دارد، خالی از هیجان نیست. با این همه در آنجا هر کسی احساس آرامش و انزوا می کند و تنها جسم افراد است که در یک جا گرد آمده است. یک زمزمه آسمانی خلأ میان گنبد رنگارنگ و دیوارهای پوشیده از کاشی های سبک صفوی و پوشش مرمرین زمین را که با قالی های گرانبها فرش شده است، آکنده می سازد و انسان احساس می کند که در این مقدس ترین زیارتگاه ایران معجزاتی در شرف وقوع است و راه هایی در پیش پای انسان به سوی بهشت قرار گرفته است.»مجموعه بارگاه امام هشتم شیعیان که پیدایی آن به پیش از شهادت آن حضرت بازمی گردد، اکنون ۱۲۳۳ سال قدمت دارد و این در حالی است که شهادت امام رضا(ع) در ۱۲۲۳ سال پیش واقع شده است. این مجموعه علاوه بر محوطه اصلی حرم و گنبد طلا در بر دارنده فضاهای وسیع معماری شامل ۲۴ رواق، ۱۰ صحن، ۴ بست، ۳ مدرسه و ۲ مسجد است که در این میان تنها یکی از مساجد آن یعنی «جامع گوهرشاد» یک صحن، چهار ایوان، هفت شبستان، بیست و دو غرفه و بیست و هشت ورودی دارد و ۳۲ کتیبه تاریخی از سال ۸۲۱ ه- . ق تا دوره معاصر را در خود جای داده است. غیر از اینها مجموعه آستانه مشتمل بر گورستان های وسیعی است که نامدارترین شاهان، امیران، دانشمندان و هنروران در آنها فرو خفته اند. نامدارانی چون شیخ بهایی، شیخ طبرسی، شیخ حر عاملی، شاه تهماسب صفوی، امیر علیشیر نوایی، عباس میرزای قاجار، میرزا حسین خان سپهسالار و... موزه های آستانه با ۱۱ گنجینه بزرگ، آنچنان که «دکتر علی شریعتی» به درستی تصریح می کند؛ جایی است که «در آن می توان سهم تشیع را در عالم هنر، بخصوص هنر اسلامی به دقت مطالعه کرد.» و بالاخره کتابخانه آستانه با ۳۰ هزار مترمربع زیربنا، ۳۸ هزار کتاب خطی، ۳ هزار قرآن خطی و ۴۰۰ هزار کتاب چاپی، یکی از بزرگترین آرشیوهای تاریخی در ایران و بلکه پهنه جهان اسلام به شمار می آید. با وجود این، ارزش های تاریخی و هنری نهفته در روضه رضوی در پرتو جنبه های قدسی و آداب زیارتی آن تا حد زیادی به فراموشی سپرده شده و موجب شده است پاره ای از برنامه ریزی ها و اقدامات در این مجموعه سترگ، خالی از دغدغه های مربوط به صیانت از میراث فرهنگی باشد. گفتار حاضر بر آن است تا با نگاهی گذرا به روند پیدایی و تکوین بارگاه هشتمین امام، برخی از جنبه های تاریخی و هنری آن را مورد توجه قرار دهد. شاید همه ما که چند باری به زیارت قدسی ترین زیارتگاه ایران شتافته ایم با توجه به این جنبه ها دریابیم روضه رضوی جایی است که به واقع آن را ندیده ایم و باید از نو بدان بنگریم! حرم مطهر؛ جایی که پیش از امام رضا ساخته شد ده سال پیش از شهادت علی ابن موسی الرضا(ع)، «هارون الرشید» خلیفه عباسی برای سرکوب شورش «رافع بن لیث» در ماوراءالنهر، از بغداد راهی خراسان شد؛ اما در میانه راه بیمار شد و در نزدیکی قریه سناباد توس در باغ «حمید بن قحطبه طایی» به استراحت پرداخت. حمید بن قحطبه (بر وزن مخمسه) سردار بزرگ جنگ های بنی عباس علیه بنی امیه بود که بعدها به امارت خراسان رسید و مقر حکومتش باغ و عمارت باشکوهی میان سناباد و نوغان یعنی مشهد امروزی بود. هارون در همین باغ درگذشت و در آنجا به خاک سپرده شد (بهار ۱۹۳ ه- . ق) اندکی بعد بقعه ای بر گور او برافراشتند تا تجلیلی از این بزرگترین خلیفه عباسی باشد.ده سال بعد، هنگامی که مأمون فرزند هارون، همراه با امام رضا(ع) از مرو به بغداد آمد، در باغ حمید ابن قحطبه و کنار بقعه پدرش فرود آمد. او در همین باغ امام هشتم را مسموم کرد و در بقعه پدرش به خاک سپرد. (صفر ۲۰۳ ه- . ق) از این رو آستانه کنونی امام رضا(ع) مطابق با باغ حمید ابن قحطبه است و محوطه اصلی حرم ایشان، حدود ده سال پیش از شهادتشان شکل گرفته است. اینکه امروزه مزار امام درست در میانه گنبدخانه قرار ندارد، شاید بدین سبب باشد که بنای اولیه متناسب با گور هارون ساخته شده و در بازسازی های بعدی شکل کلی آن حفظ شده است.جالب آنکه هنوز هم دو متر از دیوار چینه ای بقعه نخستین یا همان بقعه هارون باقی است و بقایای قناتی که در باغ حمید بن قحطبه جاری بوده، در بخش هایی از حرم مانند رواق دارالذکر مشاهده شده است. گویا این قنات از زاویه جنوب غربی به طرف حرم می آمده.«ابوالفرج اصفهانی» در «مقاتل» می گوید: «مأمون هنگام حفر قبر علی ابن موسی الرضا حضور داشت و گفت: صاحب این نعش به من می گفت: هنگامی که خواستید برای من قبری حفر کنید، آب و ماهی در آنجا ظاهر خواهند شد، بعد از آنکه مشغول حفر شدند، آبی ظاهر شد و ماهی در آن پدید آمد و بعد آب خشک گردید و رضا(ع) را در آنجا به خاک سپردند.» این روایت به نوعی مؤید تاریخی قناتی است که هنوز بخشهایی از آن در اطراف حرم و نیز پشت محراب مسجد گوهرشاد وجود دارد. خرابی و بازسازی؛ داستان همیشگی حرم از تاریخ آستانه در فاصله سال ۲۰۳ تا نیمه دوم سده چهارم هجری اطلاع دقیقی در دست نیست. اما به نظر می رسد تغییر قابل توجهی در ساختمان بقعه به وجود نیامده. در ابتدای دوره غزنوی «سبکتگین» به گمان آن که مبادا روضه رضوی جایی برای تجمع و همبستگی شیعیان باشد، حرم امام را ویران کرد، اما فرزندش «سلطان محمود غزنوی» گرچه صبغه ای کاملاً ضد شیعی داشت، از روی تدبیر به مرمت آن همت گمارد و آستانه را اندکی گسترش داد. گفته اند نخستین بار در همین زمان گنبد و مناره ای برای حرم افراشته شد. همچنین مسجد کوچک «بالاسر» از یادگارهای دوره غزنوی است که بانی آن «ابوالحسن عراقی» بوده است.بعدها در سال ۵۱۰ ه- . ق و به روزگار حکومت سلجوقیان بر اثر نزاعی که میان شیعیان و سنیان در مشهد و توس پدید آمد، بار دیگر حرم رضوی در روز عاشورا مورد حمله قرار گرفت و ویران شد. آثار خرابی پس از چند سال به وسیله یکی از علویان به نام «ابوالقاسم احمدبن علی بن احمد علوی حسینی» از میان رفت. قدیمی ترین سنگ مزاری که از بارگاه امام به دست آمده و از شاهکارهای هنر سنگ تراشی در ایران است، نام همین فرد را به همراه تاریخ ۵۱۶ ه- . ق در بر دارد.۳۲ سال بعد در یورش غزها (غز بر وزن لر، گروهی از ترکان آسیای مرکزی) به خراسان، دوباره خساراتی به روضه رضوی وارد آمد که توسط «شرف الدین ابوطاهربن سعد بن علی قمی» از عمال حکومت سلجوقی به سال ۵۵۶ ه- . ق ترمیم شد و ازاره حرم با کاشی های بسیار نفیس که هنوز باقی هستند، زینت یافت. گفتنی است ریشه تاریخی داستان «ضامن آهو» به همین دوران راه می برد و آن شکارچی که آهوان از کمندش به حرم امام پناه بردند، فرزند بیمار سلطان سنجر سلجوقی بود. گفته اند او در این واقعه طی مکاشفه ای شفا یافت و از این رو پدرش امر به تجدید بنای حرم داد.از دوره خوارزمشاهیان (۶۲۸ - ۴۹۰ ه- . ق) دست کم سه محراب، یک کتیبه کاشی خشتی بر دیواره حرم و چند کتیبه دیگر در مجموعه بناهای آستانه به جا مانده است. این آثار اگرچه از حیث عددی قابل توجه نیستند، اما به لحاظ نفاست از شاهکارهای هزاسلاتی تلقی می شوند. خصوصاً محراب که تاریخ آن به سال ۶۱۲ ه- . ق بر می گردد. از ظریف ترین و چشم نوازترین محرابهای موجود در ایران است.خوشبختانه در واقعه حمله مغول به ایران (۶۱۶ ه- . ق) حرم رضوی از معدود بناهایی بود که به ملاحظه احساسات عمومی ویران نشد و سالم ماندن بخشی از آثار دوره سلجوقی و خوارزمشاهی تا به امروز مؤید این مدعاست. حتی بعدها که مغولان خوی انسانی گرفتند و آیین مسلمانی اختیار کردند، در رسیدگی به آستانه امام رضا (ع) کوششها به خرج دادند. چندان که عده ای ساختمان گنبد امام را نه به دوره غزنوی که به دوره «سلطان محمد خدابنده» از نوادگان چنگیز نسبت داده اند. مسجد گوهرشاد یکی از مساجد با شکوه و دیرینه سال اسلامی که پس از قریب شش قرن در شهر مقدس مشهد برپاست و شکوه و عظمت خود را همچنان حفظ کرده است ، مسجد گوهرشاد است که آیینه ای از جلوه ملکوتی و هنر معماری کشور اسلامی ما، ایران بشمار می آید. این مسجد بزرگ ، به همت بانوی نیکوکار گوهرشاد آغا همسر میرزا شاهرخ فرزند امیر تیمور گورکانی به دست معماران . هنرمندان ایرانی که در بارگاه شاهرخ می زیستند پی ریزی شده و در سال ۸۲۱ هجری قمری ساختمان آن به پایان رسیده است.
شامل 49 صفحه فایل word قابل ویرایش
دانلود تحقیق زبان فضا در معماری مسجد گوهرشاد و تزئینات آن
