فرمت فایل : WORD + PDF
تعداد صفحات:234
فهرست مطالب:
فهرست شکلها 11
فهرست جدولها 12
فهرست نقشهها 12
مقدمه 14
فصل اول: مساله مصرف رسانه‌ای ترکمنهای جرگلان و ضرورت مطالعه آن 23
مقدمه 24
1-1 قومیتها و مصرف رسانه‌ای 25
2-1 بی‌توجهی به عامل قومیت به عنوان عامل شکل‌دهنده گروههای اجتماعی نوین در ایران 30
3-1 قومیت عامل متمایز‌کننده نوع تعامل مخاطب ترکمن با محتوای تلویزیونی 37
نتیجه‌گیری 38
فصل دوم: ادبیات نظری درباره جهانی‌گرایی، هویت قومی و مصرف رسانه‌ای 39
مقدمه 40
1-2 جهانی‌شدن ارتباطات 42
1-1-2 تاریخچه جهانی‌شدن و ضرورت توجه به آن در پژوهشهای معاصر علوم اجتماعی 42
2-1-2 مفهوم جهانی‌شدن 43
3-1-2 مراحل جهانی‌شدن 46
4-1-2 جهانی‌گرایی 48
2-2 امر جهانی، امر محلی (قومی) و هویتهای مدرن: 48
1-2-2 امر محلی 48
2-2-2 مواجهه امر محلی و جهانی 55
3-2 مصرف رسانه‌ای تلویزیونی 57
1-3-2 رویکردهای مخاطب محور 57
2-3-2 فعال بودن مخاطب در انتخاب محتوای پیام 64
نتیجه‌گیری 66
فصل سوم: روش‌شناسی مطالعه مصرف رسانه‌ای ترکمنهای جرگلان 70
مقدمه 71
1-3 روش کیفی در تحقیقات علوم اجتماعی 72
2-3 سنت پژوهشی قوم نگاری 75
1-2-3 جمع‌آوری داده‌ها در قومنگاری 76
2-2-3 سوالات تحقیق 79
3-2-3 تحلیل در قومنگاری 88
نتیجه‌گیری 91
فصل چهارم: تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده درباره مصرف رسانه‌ای ترکمنهای جرگلان 92
مقدمه 93
1-4 تحلیل مولفه‌های ذهنیت جهانی‌گرایانه ترکمنها 94
2-4 بازتعریف ترکمنها از هویت خود 111
3-4 ابعاد فعال‌بودن مخاطب ترکمن 122
نتیجه‌گیری 137
فصل پنجم: نحوه مصرف رسانه‌ای مخاطبان ترکمن جرگلان و ابعاد فعال بودن آنها 141
مقدمه 142
1-5 خطوط اصلی روش مطالعه مصرف رسانه‌ای ترکمنهای جرگلان 143
2-5 دستاوردهای نوین شناخت این پایان‌نامه 150
3-5 پیشنهادات علمی برای پژوهشهای آینده 152
منابع 155
فهرست منابع فارسی 156
فهرست منابع انگلیسی 164
ضمائم 169
ضمیمه یک- نگاهی به فرهنگ مادی و معنوی ترکمن 170
1-1 ترکمنها کیستند 170
2-1 اصطلاح ترکمن 171
3-1 تاریخ ترکمن در دوره اسلام 173
4-1 نقش ترکمنها در به قدرت رسیدن قاجار در تاریخ ایران 175
5-1 ترکمنها در عصر پهلوی 177
6-1 سرزمین ترکمنها 178
7-1 خانواده 181
8-1 اعیاد و مراسم 182
1-8-1 ازدواج 182
2-8-1 قربان بایرام 183
3-8-1 آراز بایرام 185
4-8-1 آق قوئین 185
5-8-1 مولودی 186
6-8-1 مراسم طلب باران 186
9-1 مراسم خاکسپاری – سوگواری 187
10-1 زبان و ادبیات 187
11-1 پوشش 189
12-1 تأملی در نقوش فرش ترکمن 193
13-1 زیارتگاهها 198
14-1 مسکن 200
ضمیمه دو- تلویزیون و مخاطب در جوامع سرمایه‌داری و ایران 204
1-2 تلویزیون در ایران 204
2-2 رسانه تلویزیون 205
3-2 نگرش به مخاطب در ایران 208
ضمیمه سه - جداول آماری یونسکو درباره تعداد گیرنده های تلویزیونی و رادیویی در ایران و سایر نقاط دنیا 210
ضمیمه چهار- جداول پخش برنامه شبکه‌های مختلف و فرستنده‌های تلویزیونی در استان خراسان 225
ضمیمه پنج- نقشهها 228
فهرست شکلها
شکل 1- مثلث نظری این پایان نامه 41
شکل 2- رابطه مفاهیم مورد نظر 65
فهرست جدولها
جدول 1- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در ایران از سال 1970 تا 1997 210
جدول 2-تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در سراسر جهان از سال 1970 تا 1997 211
جدول 3- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در آفریقا از سال 1970 تا 1997 212
جدول 4- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در آمریکا از سال 1970 تا 1997 213
جدول 5- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در آسیا از سال 1970 تا 1997 214
جدول 6- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در اروپا از سال 1970 تا 1997 215
جدول 7- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در اقیانوسیه از سال 1970 تا 1997 216
جدول 8- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در کشورهای در حال توسعه از سال 1970 تا 1997 217
جدول 9- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در کشورهای جنوب صحرای آفریقا از سال 1970 تا 1997 218
جدول 10- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در دولتهای عرب از سال 1970 تا 1997 219
جدول 11- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در کشورهای آمریکای لاتین و کارائیب از سال 1970 تا 1997 220
جدول 12- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در شرق آسیا و اقیانوسیه از سال 1970 تا 1997 221
جدول 13- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در آسیای جنوبی از سال 1970 تا 1997 222
جدول 14- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در کشورهای کمتر توسعه یافته از سال 1970 تا 1997 223
جدول 15- تعداد گیرندههای تلویزیونی و رادیویی در کشورهای توسعه یافته از سال 1970 تا 1997 224
جدول 16- مدت پخش محلی برنامه‌های سیمای جمهوری اسلامی ایران- مرکز خراسان (ساعت ودقیقه) 225
جدول 17-- رله شبکه‌های سراسری (ساعت و دقیقه) 225
جدول 18- تولید برنامه‌های محلی سیمای جمهوری اسلامی ایران- مرکز خراسان (ساعت ودقیقه) 226
جدول 19- تعداد ایستگاههای و فرستنده‌های اصلی تلویزیونی در استان خراسان 227
جدول 20- تعداد ایستگاههای و فرستنده‌های اصلی افم ام در استان خراسان 227
فهرست نقشه ها
نقشه 1 - موقعیت استان خراسان در ایران 228
نقشه 2 - موقعیت شهرستان بجنورد در استان خراسان 229
نقشه 3 - موقعیت دهستان جرگلان در شهرستان بجنورد 230
چکیده
پایان‌نامه حاضر کوششی است برای پاسخ به این پرسش که بازتعریف هویت قومی در شرایط جهانی شدن و شکل گیری ذهنیت جهانی گرایانه چگونه صورت می گیرد ؟
چالش و مساله من در این مقاله مواجهه امر جهانی و امر بومی (هر نوع بازگشت به ریشه های بومی از جمله قومیت است) در دنیای امروز و نحوه تاثیرگذاری آن بر روند بازتعریف هویت قومی است.
بر این اساس با استفاده از روش کیفی قومنگاری و تکنیکهای مصاحبه نیمه رهنمودی، مشاهده میدانی و مطالعات میدانی و مطالعات اسنادی، شکل گیری ذهنیت جهانی گرایانه و روند بازتعریف هویت ترکمنهای جرگلانی واقع در مرز ایران و ترکمنستان را مورد مطالعه قرار داده و با قراردادن یافته های حاصل از این سه تکنیک گزارشی روایی تهیه کردم. در این گزارش تحلیلی طبق گفته های مصاحبه شوندگان و مشاهدات خود و اسناد مطالعه شده به این شناخت رسیدم که که نحوه بازتعریف هویت جرگلانیها با شکل گیری ذهنیت جهانی گرایانه آنها طبق دیدگاه استوارت هال به شکل گیری هویت فرامدرن در قومیت مورد مطالعه ام منجر شده است .
مطالعه ما نشان میدهد که هویت ترکمنهای جرگلان به عنوان عامل شکل دهنده نگرش آنها به دنیای اطرافشان، عامل شکل دهنده به رفتار و مبنای تمایزشان با دیگران دچار بازتعریف و تحول شده است.
این بازتعریف هویت عاملی در تقابل با شکل گیری ذهنیت جهانی گرایانه آنها نیست. در حقیقت جهانی شدن و امر جهانی در این مقاله نمی خواهد به همسان سازی رفتار و نگرش اعضای این قومیت منجر شود بلکه هویت بزرگتری است که می خواهد همه تفاوتها و تمایزات فرهنگی اقوام را با سایر نقاط بشناسد و در بر بگیرد.
مهم ترین ویژگی این هویت جدید (هویت فرامدرن) این است که با ارائه تعاریف کلی فرد را داخل استحکامات و ساختارهای از پیش تولید شده قرار نمی دهد. این هویت دیگر فاقد آن نیروی یکدست کننده و ساختاردهنده یا تثبیت کننده ای است که میتوان بر اساس آن موضع گیریهای افراد نسبت به موضوعهای مختلف را پیش بینی کرد.
در مجموع می توان ادعا کرد جرگلانیها با وجود اینکه اعتقادات بومی و قومی دارند، کنشهای آنها جهانی است.
بدین ترتیب جهانی شدن ترکمنهای جرگلان در مواجهه آن با هویت قومی منجر به شکل گیری هویتی همگن کننده نشده است، بلکه این امر به شکل گیری هویتی متکثر منجر شده است که به تفاوتها و شرایط درونیشان، بخش بندی و تجزیه شان می پردازد.
مقدمه
این پایان نامه به مطالعه نحوه مصرف برنامه‌های تلویزیونی از سوی ترکمنهای جرگلان واقع در استان خراسان شمالی میپردازد. علاقهمندی من به این موضوع از آنجاست که در خصوص حضور و ورود ارتباطات رسانه‌ای و فضایی جهانی‌شده در عرصه روابط اجتماعی و تعاملات اعضای قومیتها از جمله ترکمنها کمتر تحقیق شده است و فکر کردم شناخت مکانیسم تعاملی میان ذهنیت جهانی‌گرا، هویت قومی و مصرف رسانه‌ای می‌تواند عرصه جدیدی از دانش ارتباط انسانی را در ایران ایجاد کند. همچنین مطالعه بر روی مصرف رسانه‌ای قومیتها به شناخت عوامل موثر در پویایی گروهی و تعاملات اجتماعی و به هم پیوستگی در عرصه جهانی کمک می‌کند.
با توجه به گستردگی و عمومیت رسانههای جمعی در عصر کنونی، تولید و توزیع محتواهای رسانه‌ای منجر به شکل‌گیری هویت جهان وطنی و تقویت ویژگیهای مشترک اعضای جامعه جهانی می‌شود از طرفی تقویت هویتهای قومی به منظور ادامه حیات این گروههای اجتماعی جریانی است که به موازت تقویت هویت جهان وطنی در جریان است.
حال در چنین شرایطی نحوه مصرف رسانه‌ای گروههای قومی، ابهام و پرسش اصلی من است که به دنبال تبیین پاسخ آن هستم. از سوی دیگر پژوهشهای اندکی که در این حوزه صورت گرفته، انگیزه من برای انجام پژوهشی کیفی در حیطه مصرف رسانه‌ای قومیتها را تقویت کرده است.
بدین ترتیب جهانی‌گرایی، هویت قومی و مصرف رسانه‌ای سه رکن اصلی پایان‌نامه حاضر هستند که هرکدام در مراحل مختلف تدوین چارچوب نظری این پایان‌نامه به مثلث نظری آن اضافه شدند. یعنی ابتدا مصرف رسانه‌ای گروه اجتماعی قومی ترکمن مدنظر من بود. با توجه به اینکه رفتار فرد از جمله مصرف رسانه‌ای او تحت تاثیر تعریفش از خود و نوع نگرش وی به جهان اطرافش شکل می‌گیرد، موضوع هویت و در اینجا مشخصا هویت قومی مطرح می‌شود. چراکه هنجارها و نگرشهای ناشی از جهان‌بینی قومی در شکل‌گیری رفتارها و فیلترهای ذهنی درک معنا نقش دارد. بنابراین هویت قومی و بازتعریف آن در اثر تحولات بیرونی رکن اساسی است که می‌بایست در پایان‌نامه مورد توجه قرار می‌گرفت.
اما نکته قابل توجه دیگر این است که روند بازتعریف هویت قومی بدون توجه به فرآیند جهانی‌شدن و شکل‌گیری ذهنیت جهانی‌گرایانه، مطالعه‌ای ناقص خواهد بود. جهانی‌شدن پدیده‌ای است که در اکثر پژوهشها و مطالعات جامعه‌شناسانه طی 40 سال گذشته به‌عنوان عاملی مهم در بررسی یا ریشه‌یابی دلایل وقوع رویدادهای اجتماعی مورد توجه بوده است. ظهور جهانی‌شدن شرایط ویژه و متمایزی به دنبال داشته است که بدون توجه به آنها نمی‌توان نهادهای جامعه را مورد مطالعه قرار داد و بر همین مبنا مطالعه اقوام به عنوان یک نهاد اجتماعی نیز بدون لحاظ جهانی‌شدن، چندان دقیق نخواهد بود (آلبرو،1990). نگاه جهان‌گرایانه و در عین حال محلی‌گرایانه لازمه هر نوع تحلیل نهادهای اساسی جامعه معاصر است، چراکه جامعه جدید از حالت بسته بودن، جغرافیا داشتن، بومی و محلی بودن خارج شده است و به نوعی عوامل ملی و فراملی در تعامل گسترده با یکدیگر قرار گرفته‌اند.
بدین ترتیب جهانی‌گرایی ترکمنهای جرگلان نیز در محله بعدی راس سوم مثلث نظری این پایان‌نامه را کامل کرد.
موضوع در خور توجه دیگر، انتخاب قومیت «ترکمن» به عنوان گروه قومی و رسانه «تلویزیون» به عنوان رسانه مورد بررسی در این پایان‌نامه است. عمومیت و فراگیری تلویزیون در دنیا و از جمله در میان اقشار مختلف مردم ایران حتی در دور افتادهترین نقاط مرزی یکی از دلایل انتخاب آن بود. حضور این جعبه جادویی در خانههای کاهگلی، ساده و خالی از تجمل ترکمنهای ساکن در نقاط مرزی ایران و ترکمنستان، نشان از گستردگی استفاده از این رسانه دارد.
مصرف رسانه‌ای در میان ترکمنهای جرگلان بویژه زمانی برای من سوال برانگیز شد که در مطالعات اکتشافی متوجه شدم ساکنان این منطقه که امکان دسترسی به هردو تلویزیون ایران و ترکمنستان را دارند و حتی فرستنده‌های تلویزیون ترکمنستان در آنجا قویتر است، اما باز هم برای تماشای برنامه‌های شبکه‌های سراسری ایران، آنتنهای گیرندههای خود را کیلومترها دورتر از خانه و بر فراز تپهها و نقاط مرتفع اطراف نصب میکردند تا برنامه‌های تلویزیون ایران را نیز ببینند.
این درحالیست که روند تولید برنامه‌های صدا و سیما در ایران توجه چندانی به مخاطبان قومی و تنوع فرهنگی ایران ندارد. بدین‌ترتیب برنامه‌های تلویزیونی که طیف مخاطبانی به گستردگی تمام قومیتهای ایرانی دارند، پیامهایی یکسان و عمومی بدون نزدیکی با فرهنگ بومی مناطق مختلف ارسال می‌کنند. بر همین مبنا محتواهای تلویزیونی معمولا با سبک زندگی، هنجارهای اجتماعی و روحیات فردی آنها به عنوان عضوی از یک گروه قومیتی همخوانی ندارد مثلا به جز موارد نادر که فیلمی سینمایی، مستند یا خبری درباره ترکمنها و موقعیت جغرافیایی آنها در کشور پخش می‌شود، بازنمایی هدفدار و با معنایی از این گروه قومیتی صورت نمیگیرد. به غیر شبکه‌های سراسری، شبکه‌های استانی و محلی نیز ساعات محدودی در هفته را به پخش برنامههایی به زبان محلی قومیتها اختصاص میدهند.
به عنوان مثال برنامه‌های تلویزیونی شبکه استانی گلستان که جمعیت ترکمن قابل توجهی را در خود جای داده است، تنها روزهای جمعه دو ساعت از برنامه‌های خود را به زبان ترکمنی به ساکنان ترکمن این استان اختصاص میدهد و در بقیه ساعات الگوی تولید و پخش برنامه‌های تلویزیونی خود را همانند شبکه سراسری اجرا می‌کند. از سوی دیگر همان دو ساعت برنامه ترکمنی نیز تنها ترجمهای از برنامه‌های شبکه استانی و سراسری نظیر: اخبار سراسری و نماز جمعه است.
از سوی دیگر ترکمنهای جرگلان برنامه‌های شبکه تلویزیونی ترکمنستان را نیز که آن هم یک شبکه دولتی است، دریافت می‌کنند. محتوای این برنامه‌ها بیشتر تحت تاثیر فرهنگ غرب است و با شعائر دینی آنها تقابل دارد. این برنامه‌ها عمدتا از شوهای تلویزیونی و موسیقی ترکمنی و یا اخبار دولتی تشکیل شده‌اند.
طبق مشاهداتی که درباره محتواها و منابع رسانه‌ای در دسترس مخاطبان ترکمن جرگلان ذکر کردم، در چنین شرایطی مطالعه واکنشها و نوع رفتارهای آنها درباره محتوای برنامه‌های تلویزیونی (اعم از ایران و ترکمنستان) قابل بررسی و معنیدار است و این حالت خاص تنها در تعامل با رسانه تلویزیون شکل می‌گیرد چراکه اقبال عمومی رسانه تلویزیون با توجه به دیداری بودن آن در میان مخاطبان ترکمن بیشتر است. شاهد این مدعا مشاهداتی است که در میان خانوادهها در نقاط مختلف ترکمن صحرا داشتهام.
اما در پاسخ به سوال دیگر و اینکه چرا ترکمنها، قومیت مورد بررسی این پایان‌نامه هستند باید گفت که آنها یک گروه قومیتی هستند که از نزدیک در جریان نحوه زندگی، آداب و رسوم و سنتهای آنها قرار داشتهام. دسترسی و امکان حضور در میان اعضای این قومیت به انجام مشاهدات میدانی و توصیف شرایط اجتماعی آنان و نیز جلب اعتماد آنها برای برقراری ارتباط راحت و آزاد در مصاحبههای عمقی کمک شایانی می‌کند.
نکته دیگر اینکه این گروه قومی در مقایسه با سایر قومیتها درونگراتر هستند و بر روابط خویشاوندی خونی و تباری و الگوهای مربوط به صیانت گروه در برابر بیگانگان تاکید می‌کنند و آیین ازدواج، بداهه سراییها، آیینهای نمایشی و همیاری اجتماعی و اقتصادی آنها به حفظ و صیانت گروه کمک می‌کند. در چنین شرایطی نزدیکی جغرافیایی این گروه به‌خصوص ترکمنهای جرگلان به سرزمین اصلی و مادری یعنی جمهوری ترکمنستان، وجه تمایز دیگر ترکمنهای مورد مطالعه در این پایان‌نامه از سایر گروههای قومیتی است. چراکه در میان قومیتهای مختلف ساکن ایران نظیر کرد، بلوچ و لر، ترکمنها تنها قومیتی هستند که در خارج از ایران حکومتی مستقل و مجزا دارند.
از طرفی موقعیت خاص ترکمنهای جرگلان به عنوان گروه اقلیتی که نه کاملا به ترکمنستان تعلق دارند و نه به ایران، شرایط انزوا و درون‌گرایی بیشتری برای آنان نسبت به سایر ترکمنها ایجاد کرده است که این خود در نوع تعامل آنها با محتواهای تلویزیونی دو کشور تاثیر دارد.
در چنین شرایطی بررسی مصرف رسانه‌ای برنامه‌های تلویزیونی این قومیت و ابعاد فعال بودن آنها با توجه به ویژگیهای قومیتی و بازتعریف آن در شرایط جهانی‌شدن، انگیزه لازم را در من برای تولید علم در حوزه تعامل مصرف رسانه‌ای و هویت قومی ترکمن ایجاد می‌کند.
از این منظر این پایان‌نامه نیازمند چارچوب نظری جامعی است که ضمن اینکه تلفیق رویکردهای ارتباطی و مباحث هویتی گروههای اجتماعی و موضوع جهانی‌شدن ارتباطات را مطرح می‌کند، باید روش تحقیق منطبق با این رویکردها را نیز ارائه دهد. همانطور که میدانیم روش در تحقیقات علوم اجتماعی از دل نظریه بیرون میآید و به عبارت دیگر وابسته به نظریه است.
بر این مبنا با توجه به پیش‌فرض فعال‌بودن مخاطب ترکمن از دو رویکرد «استفاده و خشنودی» و «تحلیل ادراک و پذیرش پیام» برای تبیین رابطه علی میان هویت قومی بازتعریف شده ترکمن در فضای جهانی‌شده و مصرف تلویزیونی او استفاده کردهام. این دو رویکرد از مهم‌ترین دیدگاهها در زمینه شناخت مخاطب است. بویژه اینکه تلقی این دو رویکرد از دریافت‌‌‌کننده پیام، فرد فعالی است که می‌تواند از نظر مصرف و استفادههای اجتماعی تاثیر فراوانی بر رسانهها داشته باشد. بر اساس این دیدگاهها رسانهها برای مردم کاربرد دارند و استفاده از رسانهها برخی نیازها و خواستههای آنان را برآورده می‌کند. همچنین این نگرش بر نیازهای شخصی، جهت‌گیریها و فعالیتهای تفسیری مخاطب با ویژگیهای اجتماعی و فردی متفاوت تاکید می‌کند.
با توجه به کلی بودن رویکردهای مخاطب پژوه، خرد و جزئینگر کردن میزان تمرکز آنها بر مخاطبان خاص عضو گروه قومیتی امری ضروری است. درباره امتیازات و مزایای تلفیق این دو رویکرد میتوان گفت با توجه به تاکید این دو دیدگاه بر فعال‌بودن مخاطب و نزدیکی و شباهت آنها با یکدیگر، رفتار مخاطب در فرآیند انتخاب محتوا (نوع مصرف) و درک و دریافت آن با این چارچوب تلفیقی به طور کامل قابل تفسیر و توصیف خواهد شد چراکه با بهرهگیری از رویکرد «استفاده و خشنودی» نوع نگرش، انتظار و میزان رضایتمندی مخاطب از مصرف محتوای خاص و نیز با استفاده از نظریه «تحلیل ادراک و پذیرش»، نحوه ادراک محتوا و پذیرش آن با توجه به خصوصیات فردی و اجتماعی به طور کامل پوشش داده می‌شود.
از سوی دیگر بیان دیدگاههای «استورات هال» در حوزه مطالعات هویتی و نظرات او درباره جهانی‌شدن و قومیت، مساله الگوی مصرف رسانه‌ای را در فضای مواجهه امر بومی و جهانی مطرح می‌کند و با توجه به شرایط بازتعریف هویت مخاطب قومی در فرآیند جهانی‌شدن و شکل‌گیری نگاه جهانی‌گرایانه، ابعاد مختلف پرداختن به این مساله را کامل می‌کند.
بر این مبنا رویکرد روش‌شناختی مخاطب فعال کمک می‌کند تا دنیای اجتماعی و ساختار اجتماعی را طوری در نظر بگیریم که در آن کنش انسانی این ساختار را می‌سازد. این تلقی، مخاطب فعال را کنشگری فعال و هوشیار و عموما مسلط بر ساختهای اجتماعی بیرونی و حالات ذهنی درونی خود میبیند و بر این مبنا رویکرد کیفی برای اجرای این پایان‌نامه مناسب است.