چکیده
هدف از انجام این پژوهش پی بردن به نقش و اهمیت ایران در جنگ جهانی دوم است ؛ و اینکه چرا ایران در جنگ جهانی دوم برغم اعلام سیاست بی طرفی از سوی متفقین اشغال نظامی شد؟
جنگ جهانی دوم در( اول سپتامبر1939م،1318ش) میان آلمان و ایتالیا و ژاپن از یک سو، و فرانسه و انگلیس از سوی دیگر به دلایل مختلف، ازجمله معاهده ی صلح ورسای و...،آغاز شد. ایران در این جنگ اعلام بی طرفی کرد. اما علرغم موضع بی طرفی در(25 اوت1941م3، شهریور1320ش) خاک ایران از دو سو مورد تهاجم قوای شوروی و انگلستان قرار گرفت ودر مدتی کوتاه این کشور به تصرف نیروهای شوروی و انگلستان در آمد. در یادداشت تقدیمی سفرای دو کشور مذبور به مقامات ایرانی ، انگیزۀ اقدام به این حمله همانا تمایلات آلمان گرایی در سیاست خارجی ایران و بنابراین نقض بیطرفی ایران در جنگ ذکر شده بود؛ چراکه به عقیدۀ آنها اتخاذ چنین سیاستی از سوی دولت ایران ، فعالیت جاسوسی آلمان را در ایران تسهیل وآنجا را تبدیل به پایگاهی جهت انجام عملیات تبلیغاتی و خرابکارانه علیه دولتهای انگلستان و شوروی کرده بود. همچنین فرار و پناهنده شدن برخی از مقامات عراقی طرفدار آلمان به ایران نیز یکی دیگر از دلایل این اشغال عنوان شده است. اما این ادعای متفقین بهانه ای بیش نبود، چرا که دلیل اصلی این حمله چیز دیگری بود، وآن استفاده از موقعیت استراتژیک و ظرفیتهای ایران برای پیشبرد جنگ بود.
پس از حملۀ آلمان به شوروی موضوع رساندن اسلحه ومهمات وآذوقه ودارو به جبهۀ شوروی مطرح شد. انگلیسی ها راه ایران را که مطمئن ترین وکوتاه ترین راه بود وراه آهن سراسری آن از خلیج فارس به دریای خزر مطمئن ترین وسیلۀ نقلیه به شمار می رفت، پیشنهاد کردند. عامل دیگر اشغال نظامی ایران برخورداری ایران از چاهها وذخائر نفتی عظیمی بود که می توانست باعث حرکت ماشین جنگی متفقین گردد. انگلستان از ترس عملیات خرابکارانه وبرای حفاظت از این چاهها قصد داشت کنترل آنها را خود در دست گیرد. عامل دیگر، ضرورت دفاع از هند و وجود نیروی کار عظیم و به طور کلی منابع عظیم اقتصادی ومالی در ایران بود.
نیروهای نظامی متفقین بدون کمترین دفاع از سوی نیروهای نظامی ایران توانستند وارد خاک ایران شوند. البته نیروی دریایی ایران مختصر دفاعی در برابر متجاوزان از خود نشان داد اما نتوانست راه به جایی برد. ایران پس از اشغال به دو منطقۀ تحت نفوذ انگلستان وشوروی تبدیل شد. و رضاشاه نیز مجبور به استعفا شد وجای خود را به ولیعهدش محمد رضا پهلوی سپرد.
مقدمه
نگارش وتحلیل رویدادهاوحوادث سیاسی تاریخ گذشته، یک ضرورت مهم برای جوامع مختلف است. تاریخ ملتها سند واعتبار وگنجینۀ هویت آنها است. همۀ رویدادها وفراز ونشیب ها، پیروزی ها وشکست ها در میان سطور تاریخی قرار دارند. بدین سان تاریخ یک جریان مستمر است که همچون رودخانۀ خروشانی از قرون واعصار گذشته به حرکت درآمده وتوالی خود رابه زمان حاضر وکنونی پیوند می دهدوهمچنان پیش می رود. هیچ جزئی از تاریخ ملتها حذف شدنی نیست. تاریخ هر کشور فرایند حقایق آن کشور را روشن می سازد؛ملتی زنده وبیدار است که حافظۀ تاریخی خود راحفظ کرده باشد. وگذشتۀ خویش ودیگر ملتها را مطالعه کندواز پیروزی ها وشکست های آنها پند وعبرت بگیرد. بنابراین برای روشن شدن حقایق تاریخی بررسی گذشته یک ضرورت است. وبنابر این نگارش حوادث تاریخی، ذخیره ای ارزشمندبرای هر ملت محسوب می شود.
رخداد جنگ جهانی دوم، واشغال نظامی ایران درشهریور 1320 از جملۀ این حقایق تاریخی است. روسیه وبریتانیا حدود یک قرن را صرف رقابتی سرسختانه جهت تسلط برایران وخلیج فارس وهندوستان نمودند. رادیارد کیپلینگ، شاعر انگلیسی این رقابت را « بازی بزرگ » نام نهاد .(استوارت، 1370).
ایران به خاطر موقعیت جغرافیایی ویژه ای که دارد، به عنوان پلی خاورمیانه و آسیا را به اروپا و شبه جزیرۀ هند متصل می کند. از این رو در طول دو قرن اخیر بارها مورد هجوم قدرتهای استعماری قرار گرفته است. اهمیت سوق الجیشی ونقش حیاتی ایران در جنگ جهانی دوم به دو بخش متمایز ولی در عین حال مرتبط با یکدیگر تقسیم می شود. از یک طرف این سرزمین دروازه ای بود به خاورمیانه وهندوستان ، و از طرف دیگر خط ارتباطی بسیار مهمی بین شوروی و متحدینش بود. وهمچنین یکی از خطوط حیاتی کمک رسانی متفقین به جبهۀ شوروی بود.
با شروع جنگ جهانی دوم در سال(1318.ش/1939.م)، اوضاع جهان دگرگونه شد و اغلب کشورهای جهان به حمایت از متفقین یا متحدین مجبور گردیدند. در این میان کشور ایران، با وجودی که از همان ابتدا سیاست بیطرفی اتخاذ نمود ؛ ولی متاسفانه نیروهای نظامی شوروری و انگلیس در سوم شهریور 1320(25 اوت 1941) یعنی دو ماه پس از حمله آلمان نازی به خاک شوروی، از سمت شمال، جنوب و غرب به خاک ایران حمله کردند وآن را اشغال کردند. بهانه دولتهای مذکور برای حمله به ایران ظاهراً حضور و فعالیت سیاسی و اقتصادی عمال و مهندسین آلمانی در ایران و نیز پناهنده شدن برخی از مقامات عراقی طرفدار آلمان و مخالف انگلیس به ایران و بنابراین نقض بیطرفی عملی در جنگ از سوی ایران بوده است! درصورتی که نیت حقیقی متفقین، استفاده از موقعیت استراتژیکی ایران به واسطه ی قرار گرفتن آن در این نقطۀ حساس از جهان بود تا بدان وسیله کمک های نظامی ومالی به سوی شوروی ارسال نمایند. واین موقعیت آن قدر دارای اهمیت بود که از ایران به عنوان پل پیروزی یاد شده است. لرد کرزن نیز ایران وآسیای میانه وافغانستان را « مهره ی شطرنجی » توصیف کرد که در « بازی تسلط بر جهان » به کار گرفته شده اند .
جنگ جهانی دوم، ایران را با مشکلات فزاینده اقتصادی وآغازی دوباره ازفشارهای سیاسی خارجی روبروکرد. ایران در این جنگ با مشکلات عظیم اقتصادی وبحرانهای گوناگون سیاسی واجتماعی مواجه گردید. ودر زندگی روزمرۀ مردم، و نیزبرای حکام ایران مشکلا ت وجابجایی هاوتغیراتی به وجود آورد. همۀ این اتفاقات درجوی صورت گرفت که ناشی از حضور متفقین در ایران بود. نیروهای شوروی در شمال ونیروهای انگلیسی در جنوب ومشاوران آمریکایی در خدمت دولت وارتش ایران در تهران بودند. وایران به صورت خط تدارکاتی شوروی در آمده بود.
در واقع هدف اصلی از طرح و بررسی این این تحقیق آنست که اهداف ونیات سیاسی و واقعی دولتهای قدرتمند و درگیر در جنگ جهانی دوم در تلاش برای به دست آوردن ایران مشخص گر
نقش و جایگاه ایران در جنگ جهانی دوم
