دانلود مقاله وظایف تربیتی والدین از دیدگاه قرآن و حدیث

اختصاصی از سورنا فایل دانلود مقاله وظایف تربیتی والدین از دیدگاه قرآن و حدیث دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

 پدر و مادر مسئول سلامت و رشد جسمی و روحی و مهم ترین عامل سعادت و یا شقاوت فرزندان خود هستند، هر چه آنها در این زمینه سرمایه گذاری و تلاش بیشتری کنند نتیجه و ثمر آن را در آینده بیشتر خواهند دید.
حساس ترین وظیفه پدر و مادر در برابر فرزندانشان، تربیت صحیح آنان است.
اسلام شخصیت آینده کودک را مرهون تربیت و پرورش و مراقبت پدر و مادر می داند و برای تمام لحظات زندگی و دوران عمر افراد، دستورات خاص و مقررات ویژه ای دارد.
یکی از مسائل مطرح شده در اسلام، مسئله وظایف والدین در تربیت فرزندان است که در نظر قرآن و اهل بیت(ع) جایگاه ویژه ای دارد.
در این مقاله به بررسی برخی از وظایف تربیتی والدین در برابر فرزندان از دیدگاه قرآن و روایات پرداخته شده است:
اهمیت تربیت خانواده در قرآن و حدیث
خداوند متعال در سوره فرقان یکی از ویژگی های بندگان راستین را توجه خاص به تربیت فرزند و خانواده خویش می داند تا آن جا که آنها برای خود در برابر آنها احساس مسئولیت فوق العاده ای می کنند چنان که می فرماید: «آنها پیوسته از درگاه خدا می خواهند و می گویند پروردگارا از همسران و فرزندان ما کسانی قرار ده که مایه روشنی چشم ما گردد»
مسلما چنین افرادی آنچه در توان دارند در تربیت فرزندان و همسران و آشنایی آنها به اصول و فروع اسلام و راه های حق و عدالت، فروگذار نمی کنند و در آنجا که دستشان نمی رسد دست به دامن لطف پروردگار می زنند و دعا می کنند.
همچنین در آیه شش سوره التحریم خیرخواهی برای اعضای خانواده و تربیت دینی آنان را تکلیفی بایسته برعهده مومنان دانسته، روی سخن را به همه مومنان کرده و دستوراتی درباره تعلیم و تربیت همسر و فرزندان و خانواده به آنها می دهد و می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ ها هستند نگاهدارید.»
نگهداری خویشتن به ترک معاصی و عدم تسلیم در برابر شهوات سرکش است، و نگهداری خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر و فراهم ساختن محیطی پاک و خالی از هرگونه آلودگی، در فضای خانه و خانواده است.
این برنامه ای است که باید از نخستین سنگ بنای خانواده، یعنی از مقدمات ازدواج، و سپس نخستین لحظه تولد فرزند آغاز گردد، و در تمام مراحل با برنامه ریزی صحیح و با نهایت دقت تعقیب شود.
به تعبیر دیگر حق زن و فرزند تنها با تأمین هزینه زندگی و مسکن و تغذیه آنهاحاصل نمی شود، مهم تر از آن تغذیه روح و جان آنها و به کار گرفتن اصول تعلیم و تربیت صحیح است.
از آیه فوق، و روایاتی که درباره حقوق فرزند و مانند آن در منابع اسلامی وارد شده، به خوبی استفاده می شود که انسان در مقابل همسر و فرزند خویش مسئولیت سنگین تری نسبت به دیگران دارد، و موظف است تا آنجا که می تواند در تعلیم و تربیت آنها بکوشد، آنها را از گناه بازدارد و به نیکی ها دعوت کند، نه اینکه تنها به تغذیه جسم آنها قناعت کند.
در حدیثی می خوانیم: هنگامی که آیه فوق نازل شد، کسی از یاران پیامبر(ص) سؤال کرد: چگونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ کنم؟ حضرت(ص) فرمود: آن ها را امر به معروف و نهی از منکر می کنی، اگر از تو پذیرفتند آنها را از آتش دوزخ حفظ کرده ای، و اگر نپذیرفتند وظیفه خود را انجام دا ده ای»
امیر مومنان علی(ع) نیز در تفسیر آیه فوق فرمود: «منظور این است که خود و خانواده خویش را نیکی بیاموزید و آنها را ادب کنید.»
همچنین امام سجاد(ع) در رساله حقوق خود با اشاره به این موضوع، تربیت نیکو و کمک برای ایجاد رفتار صحیح در فرزندان را از وظایف والدین برشمرده و فرموده است: «و اما حق فرزندت آن است که بدانی او از توست و خیر و شر او در همین دنیا به تو نسبت داده می شود و تو نسبت به تربیت شایسته او و راهنمایی اش به سمت و سوی خدا و کمک به خداپرستی اش، مسئولی و در این مورد، پاداش یاکیفر داده خواهی شد. پس در کار تربیت فرزند، چنان رفتار کن که اگر در این دنیا آثار خوب داشت، مایه آراستگی و زینت تو باشد و با رسیدگی شایسته ای که نسبت به او داشته ای، نزد پروردگارت عذر و حجت داشته باشی!»

وظایف تربیتی والدین

انتخاب نام شایسته
انتخاب نام خوب برای کودک امری بسیار مهم وحساس است که تأثیر زیادی بر شخصیت و روح و روان او دارد، نام زیبا و شایسته، نماد هویت و شخصیت آینده هر فرد و مایه افتخار و مباهات وی خواهد بود.
رسول خدا(ص) انتخاب نام نیک را از حقوق فرزند بر گردن پدر می دانست و می فرماید: «فرزندانتان را به نام انبیا اسم گذاری کنید.»

مهر و محبت
محبت اساس موفقیت خانواده و از مؤثرترین روش های تربیتی است که در فرهنگ اسلامی به آن توجه خاصی شده.
اسلام دستور داده که پدر و مادر باید براساس محبت فرزندان را تربیت کنند. چنان که پیامبرگرامی اسلام(ص) نیز می فرماید: کودکان را دوست بدارید و نسبت به آنها مهربان باشید.»
کودک بیش از هر کس تشنه محبت والدین خود می باشد. کودکی که در کانون مهر و محبت والدین خود پرورش یافته است دارای آرامش روانی، امنیت خاطر، اعتماد به نفس، اعتماد به والدین، الگوگیری در مهرورزی به دیگران و پیشگیری از انحرافات است، و بهتر می تواند با مشکلات و حوادث سهمگین دوران بلوغ و تغییرات جسمی و روانی روبه رو گردد و با آرامش و اطمینان قدم به عرصه اجتماع گذارد.
ارتباط عاطفی با فرزند موجب می شود که وی با والدین خویش صمیمی باشد، به آنان اعتماد کند و آنان را پناهگاه خویش در بحران های زندگی بداند. خداوند در قرآن کریم، خطاب به پیامبرش می فرماید: «به خاطر رحمت خدا بود که تو با آنان ارتباط صمیمی و مهرآمیزی پیدا کردی، اگر خشن بودی، هیچ کس دور تو جمع نمی شد.»
در این میان والدین بسیاری هستند که به فرزندان خود محبت فراوان دارند اما آن را ابراز نمی کنند. محبت وقتی سازنده و تأثیرگذار خواهد بود که فرد مورد محبت از آن آگاهی یابد؛ این نیاز، را می توان به شکل های گوناگون از جمله بوسیدن کودک، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت آمیز، خریدن هدیه و اسباب بازی و... برآورده کرد.
از نکات بسیار مهمی که والدین باید در این زمینه به آن توجه داشته باشند این است که از زیاده روی و افراط در محبت بپرهیزند که این خود نیز مشکلاتی را به دنبال خواهد داشت.
خداوند در سوره منافقون مسلمانان را از محبت و علاقه زیاد به مال و فرزند که باعث غفلت از یاد خدا می شود، برحذر می دارد و می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید مبادا اموال و فرزندانتان، شما را از یاد خدا غافل گرداند و هر کسی چنین کند از زیان کاران است.»
محبت زیاد و بی جا، موجب نازپروردگی، لوس بار آمدن و از خود راضی شدن کودک می شود و به سبب وابستگی شدید کودک به والدین، فرزندان را از کسب استقلال باز می دارد و در حقیقت زمینه ضعف و سستی کودک و عدم شکیبایی و پایداری او در مقابل مشکلات را فراهم می کند.
امام باقر(ع) در این باره می فرماید: «بدترین پدر کسی است که در نیکی از حد اعتدال خارج شود و به زیاده روی بگراید و بدترین فرزندان فرزندی است که در اثر کوتاهی، به عاق والدین دچار شود.»

سالم سازی محیطرشد فرزندان
پرورش صحیح فرزندان بدون توجه به ایجاد فضای سالم و مناسب و آرام میسر نمی شود.
قرآن کریم با تأکید بر ایجاد خانواده سالم و آرام، براین نکته تأکید کرده، می فرماید: «و از نشانه های او این است که همسرانی از (جنس) خودتان برای شما آفرید، تا بدان ها آرامش یابید، و در بین شما دوستی و رحمت قرار داد؛ قطعاً در آن ها نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند.»
نابسامانی خانواده، اختلاف و درگیری بین والدین، عدم رابطه صمیمی میان اعضای خانواده به ویژه والدین، در نتیجه فقدان امنیت و آرامش در خانواده، تربیت صحیح فرزند را تهدید و به مخاطره می اندازد.
در روایات زیادی به موضوع حسن خلق در خانواده اشاره شده است و این دلیل بر آن است که خوش رفتاری اعضای خانواده با یکدیگر تأثیرات مثبتی بر زندگی فرزندان می گذارد. امام باقر(ع) در زمینه اهمیت خوش رفتاری در کانون خانواده می فرماید: «هرکس احسان و نیکی به خانواده اش کند، عمرش طولانی می شود.»
وجود رابطه صمیمی بین والدین باعث به وجود آمدن آرامش در زندگی می گردد و موجب می شود تا کودک در محیط خانواده احساس امنیت داشته باشد.
از دیگر اموری که در سالم سازی محیط رشد فرزندان تأثیر فراوان دارد، آموزش بسیاری از مسائل ضروری برای زندگی کودک از وظایف و حقوق و حدود، معاشرت با افراد و آموزش رفتارها و روحیات صحیح اخلاقی متناسب با رشد و سن او است. این موضوع تأثیر فراوانی بر تغییر روحیه دینی و بینش معنوی کودکان خواهد گذاشت.
حضرت لقمان در آیات 18 و 19 سوره لقمان چند نکته اخلاقی مهم را به فرزندش گوشزد کرده، به فرزند خود نخست تواضع و فروتنی و خوشرویی را توصیه کرده می گوید: «با بی اعتنایی از مردم روی مگردان و مغرورانه برروی زمین راه مرو در راه رفتنت اعتدال را رعایت کن و در سخن گفتنت نیز رعایت اعتدال نما و از صدای خود بکاه و فریاد مزن.»
بیان این نکات از طرف حضرت لقمان و انعکاس آن ها در قرآن خود ضرورت آموزش نکات اخلاقی و اجتماعی را می رساند.

فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد

تعداد صفحات این مقاله 10   صفحه

پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید

دانلود مقاله کارکرد تربیتی خانواده از دیدگاه اسلام

اختصاصی از سورنا فایل دانلود مقاله کارکرد تربیتی خانواده از دیدگاه اسلام دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

مقدمه
خانواده با وجود اینکه در اکثر جوامع مورد توجه است در جهان بینی اسلامی اهمیت و ارزش شایان توجهی به آن داده می‌شود. در این جهان بینی خانواده گروهی متشکل از افراد است که دارای شخصیت مدنی ، حقوقی و معنوی است که بر اساس نکاح (عقدی که ارتباط یا مشروعیت ارتباط زن و مرد را معین می‌سازد) پدید می‌آید. چنین ارتباطی یک رابطه ساده انگارانه و فاقد مسئولیت پذیری نیست. بلکه یک پیمان مهم و بااهمیتی است که از جنبه‌های مختلف برای طرفین مسئولیتهایی ایجاد می‌کند. چرا که سلامت چنین پیمانی که اولین پایه‌های تشکیل یک خانواده است ضامنی است برای سلامت کل جامعه.
کارکرد تربیتی خانواده از دیدگاه اسلام
اسلام از همان ابتدای تولد برنامه‌ها و دستورات خاصی را برای رشد و تربیت کودک تنظیم فرموده و اجرای آن را بر عهده خانواده قرار داده است. بطوریکه در سراسر دوره کودکی و نوجوانی که مهمترین دوران رشد و تربیت کودک است برنامه‌های خاص و سفارشهای تربیتی بسیاری را در انتخاب اسم ، شیر دادن و از شیر گرفتن ، در محبت و مهروزی به کودکان و در رعایت عدالت ، وفای به عهد نسبت به آنها چه در دوره بلوغ و چه در دوره نوجوانی بیان داشته است.
امام سجاد علیه‌السلام می‌فرمایند: حق کودک تو بر تو این است که بدانی وجود او از توست و بد و خوب او در این دنیا به تو ارتباط پیدا می‌کند و باید بدانی که در سرپرستی او مسئولیت داری و مسئول هستی که او را به بهترین وجه تربیت کنی و بر عهده توست که او را به خداوند بزرگ راهنمای کنی(مکارم‌الاخلاق صفحه 233)
همچنین امام سجاد علیه‌السلام در تاکید بر اهمیت شیوه تربیت درست فرزندان می‌فرمایند: با فرزندت آنچنان رفتار کن که اثر نیکوی تربیت تو مایه زیبایی و جمال اجتماعی او شود. یا اینکه او را چنان تربیت کن که بتواند در کارهای مختلف زندگی با عزت و آرزومندی زندگی کند و مایه زیبایی و جمال تو بوده باشد.
پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: به کودکان خود احترام بگذارید و با آداب و روش پسندیده با آنها رفتار کنید. اسلام علاوه بر تاکیدی که بر نقش تربیتی خانواده قائل است شیوه‌های مناسب تربیتی را پیش روی خانواده‌ها قرار می‌دهد. بطوری که با تاکید بر تکریم و تشویق فرزندان خانواده را از اعمال روشهای تنبیهی باز می‌دارد.

حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: عاقل بوسیله ادب پند می‌پذیرد و این چارپایانند که جز با زدن تربیت نمی‌شوند.
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: خدای رحمت کند کسی را که در نیکوکاری و نیکی به فرزندش کمک کند. سوال شد چگونه فرزند خود را در نیکی کمک بکند؟ فرمود: آنچه در توانایی کودک است و برایش میسر است، از او بپذیرد و آنچه انجام دادنش برای کودک دشوار و طاقت فرساست از او نخواهد و او را به گناه و طغیان و کارهای احمقانه وادار نکند.
اسلام همچنین به موضوع تفاوتهای فردی که مورد توجه روان شناسان است توجه داشته است. از دیدگاه اسلام انسانها از لحاظ ویژگیها ، توانایی و استعدادها متفاوت از یکدیگر هستند. بر این اساس در نظر گرفتن این تفاوتها را نیز در تربیت فرزندان در خانواده دارای اهمیت می‌داند. از نمونه احادیثی که ذکر شد و هزاران شواهد معتبر دیگر می‌توان به نقش اهمیت خانواده از دیدگاه اسلام پی برد. اسلام سعادت و شقاوت فرد را تحت تاثیر خانواده چه در دوران قبل از تولد و چه بعد از تولد می‌داند.
کارکرد اجتماعی - اقتصادی خانواده از دیدگاه اسلام
اسلام آئین الهی و مقدسی است که برای خانواده اهمیت فراوان قائل است و آن را سنگ بنای مهم حیات اجتماعی می‌شناسد. اسلام وحدت جامعه را از وحدت زوجین و وحدت اعضا خانواده می‌شناسد و علائق انسانی موجود در خانواده را قابل گسترش و نشر در جامعه به حساب می‌آورد. اسلام معتقد است برای اینکه جامعه‌ها تحت ضابطه در آیند چاره‌ای جز این نیست که نخست خانواده تحت ضابطه در‌آید و هر گونه نظم و سازندگی باید از خانواده آغاز گردد و دامنه سازندگی و گسترش به جامعه کشانده شود و حیات اجتماعی تحت نظم و ضابطه در ‌آید.
اسلام خانواده را کانون اخلاقی جامعه می‌داند. نوع تربیت و ارتباطات موجود در خانواده موجد وحدت و منش اجتماعی است. همچنین خانواده را مرکزی سرنوشت ساز در جنبه انحراف و عصیان ذکر کرده‌اند و از آن جهت که کودک پستیها و دنائتها را در آنجا تجربه کرده و آموخته است. صفات اجتماعی کودک برخاسته از خانواده است. اسلام خواستار نسلی است سالم ، پاک و عفیف و موجد افتخار برای جامعه انسانی. چنین نسلی جز در دامن خانواده سالم نمی‌تواند تربیت شود. وظیفه‌ای که خانواده در قبال تربیت فرد دارد و نقش مهمی که در این زمینه ایفا می‌کند در واقع به وظیفه او در قبال تربیت جامعه پیوند می‌خورد.

بر این اساس اسلام با مد نظر قرار دادن تاثیرات خانواده در تربیت فرزندان ، سلامت اجتماع را در گروی خانواده سالم می‌داند. خانواده سالم علاوه بر رشد و شکوفایی فرزندان ، تربیت سالمی را که همسران از یکدیگر دریافت می‌دارند را نیز از نظر دور نگه نمی‌دارد. خانواده سالم چارچوب امنی برای همسر و فرزندان آنهاست. این چارچوب گسترش یافته چارچوب امن جامعه را فراهم می‌سازد.
اصول تربیت از دیدگاه امام علی)ع(
اساسا در منابع تربیت دینی نباید اولویت را به پیگیری شیوه‏های جزیی داد، بلکه نیل به اصول و قواعد جامع که دربرگیرنده چارچوب تربیتی از منظر دین است، یگانه انتظار صحیح و مناسبی است که در مواجهه با این منابع باید مدّنظر قرار گیرد. سلوک و گفتار امام علی(ع) به عنوان نمونه‏ای غنی از منابع مزبور با این رویکرد مورد توجه قرار گرفته است. برخی از این اصول عبارتند از: آخرت‏گرایی ـ دنیاگریزی، عمل‏گرایی ـ آرزوگریزی، امیدواری ـ یأس‏گریزی، پایداری ـ پرهیز از رفاه‏زدگی، تعقل‏ورزی ـ غفلت‏زدایی، تواضع‏گرایی ـ تکبرگریزی.
یکی از مشکلاتی که امروزه دامنگیر بسیاری از مراجعان به منابع دینی جهت أخذ و برداشت دستورالعملها و راهکارهای پرورشی و تربیتی شده است، انتظارات غیرمنطقی و دور از واقع از این منابع و مراجع است. به بیان واضحتر، امروزه کثرت اشتغالات و تنوع سرسام‏آور در زندگی انسان، وی را چنان احاطه کرده است که رویکرد او به زندگی نه تنها از بستر نوعی آخرت‏اندیشی به سوی دنیاگرایی میل کرده، بلکه در متن دنیا نیز از کیفیت به کمیّت و از منش و شخصیت در حوزه تربیت، به برون‏داد و نمودارهای آماری تنزّل یافته است. در چنین وضعیتی، هرگونه گرایشی به دریافتِ دیدگاهی ارزشی و حکیمانه در متن تربیت نیز ناظر به نوعی تطبیق با جوّ حاکم بر دوران زندگی انسان است. جزیی‏نگری و روش‏گرایی محض، که در صدد دریافت سریع نتایج عینی و ملموس است، راه را بر هرگونه بردباری و دریافتهای تدریجی، آن هم در حوزه شخصیت و ضمیر باطنی، مسدود کرده است. این دیدگاه چنان بر زوایای زندگی حاکم شده است که حتی تربیت را نیز در چارچوب کاملاً کمّی و در قالب فرایندهایی با درون‏دادهای مشخص و عملیاتی تفسیر می‏کند.
به طور خلاصه می‏توان دیدگاه مزبور را یک نوع دیدگاه بسته‏ای یا نسخه‏ای به تربیت دانست که صرفا با ارائه بسته‏های تربیتی یا نسخه‏های پرورش در صدد تغییر رفتار و اصلاح آن بر می‏آید. بدیهی است چنین روندی صرفا رفتار فرد را به‏طور موضعی و براساس میزان جذب و دفع پاداشها و تنبیهات خارجی و پیرامونی تغییر می‏دهد و هرگز نمی‏تواند عنوان تربیت با مؤلفه‏های خاص خود را پذیرا باشد. تریبت، امری تدریجی است که با بردباری و تحمّل عجین گشته است، امری که ناظر به تغییر اساسی در موضع شخصیتی، و نه صرفا رفتاری، است. تربیت هرگز قابل نسخه‏پیچی یا بسته‏بندی نیست و همواره به یک منش و سلوک، و نه رفتار که بعد ظاهری عملکرد است، ختم می‏شود. رفتاری که بر بنیانهای دورنی و باطنی استوار باشد به صورت یک سیره، منش و سلوک متجلّی می‏شود که اگر پاداشهای پیرامونی رخت بربندند هرگز رو به خاموشی و فراموشی نمی‏گذارد و اگر تنبیهات و فشارهای پیرامونی جلوی آن را بگیرند، با عطف توجه به عوامل درونی و ترجیحات شخصیّتی از پیگیری باز نمی‏ماند.
چیزی که انسان را از حیوان جدا می‏کند و تفاوت رویکرد تربیتی انسان را با رویکرد پرورشیِ حیوانی به او آشکار می‏سازد، توجه به انتظار ما از تربیت است. واقعا از تربیت انتظاری داریم؟ آیا گمان می‏کنیم تربیت معطوف به شکل‏دهی رفتار است؟ آیا می‏توان با شکل‏دهی رفتار بر اساس اهرمهای تشویقی و تنبیهی به شکل‏دهی شخصیت نایل شد؟ آیا با فضای روش‏گرایی افراطی و تمرکز بر عمل می‏توان به خاستگاهی مطمئن در تربیت دست یافت؟ آیا می‏توان رفتار را شاخصی مطمئن برای ورود به عالم انگیزه و نیت فرد و شکل دهی آن از طریق رفتار مستند به اهرمهای تشویقی و تنبیهی قلمداد کرد؟ پاسخ به این قبیل پرسشها و ایرادات است که روشنگر فضای رویکردهای گوناگون به تربیت است، رویکرد اصیل به تربیت و رویکرد غیراصیل به آن و به تعبیر گویاتر، رویکرد هسته‏ای به تربیت و رویکرد پوسته‏ای به آن. این است تفاوت حرکت تربیتی اصیل ـ که از انگیزه آغاز و به رفتار ختم می‏شود ـ با حرکت تربیتی غیراصیل که از رفتار آغاز و به انگیزه ختم می‏گردد.
بدیهی است رفتاری که از منبع شخصیتی انسان صادر می‏شود، حوزه اولویت خود را در نظام شخصیت جستجو می‏کند و بنابراین، از سطح انگیزشی بالایی برخوردار است و سطح کنشی آن، یعنی پوسته که همان عمل و رفتار ظاهری است، به عنوان آخرین حلقه انگیزشی، معلول و بازتاب ویژگیهای باطنی است. این نوع رفتار، کاملاً متفاوت با رفتاری است که عامل تشکیل انگیزه است. چنین رفتاری متناسب با خود، اقدام به ساخت و پرداخت انگیزه و شخصیتی می‏کند که متناسب با سطح کنشی و پوسته رفتار باشد، سطحی که بر مدار جذب و دفع خارجی و پاداش و تنبیه پیرامونی، انعکاسی مشابه در سطح انگیزشی به جای می‏گذارد و فرد همواره فعالیت خود را بر اساس انگیزه‏های بیرونی و نظام تشویق و تنبیه خارجی شکل می‏دهد.
در اینجا، تفاوت نظام تربیتی اصل‏گرا با روش‏گرا مشخص می‏شود. نظامی که بر اساس اصول و معیارهای مشخص در صدد ارائه فرایند تربیت است بیش از آنکه سطح کنشی فرد را مورد توجه قرار دهد به سطح انگیزشی او توجه می‏کند و بیش از آنکه تربیت را در استحکام و تداوم پوسته مدّنظر قرار دهد بر جوهره و هسته تربیت متمرکز می‏شود. تربیت روش‏گرا چاره‏ای جز تأکید بر سطح کنشی و غفلت از انگیزش و تمرکز بر پوسته و بی‏توجهی به هسته تربیت ندارد.
رهیافت مکانیزمی به تربیت موجب استفاده ابزاری از آن در جهت شکل دهی به رفتار به منظور بهره‏گیری‏های موضعی و مقطعی شده است. اهداف و مقاصد، اوّلین و بزرگترین قربانی چنین موضعی است. امروزه نگاه غایت‏مدارانه به تربیت به بهانه عدم امکان سوق فرد با تمسک به انگیزه‏های باطنی، جای خود را به نگاه کاملاً ابزاری به تربیت و تلقّی تکنولوژیکی از آن و حداکثر، اهداف رفتاری داده است. آنچه در این میان از حیّز انتفاع ساقط شده است، همان بینش و اختیار انسان و به‏طور خلاصه اراده آزاد اوست. رهیافت غایت‏شناختی به تربیت در قلمرو خود از سعی و کوشش، توجه و هوشیاری انسان بیشترین استفاده را می‏برد. در واقع، تربیت غایت‏مدار با تمرکز بر اهداف، مقاصد و عواقب امور بر حوزه اراده و ظرفیت تعقل و تفکر فرد برای نیل تدریجی به مقصود مورد نظر متمرکز می‏شود و هرگز چرخه تربیت را بر مدار تلقین‏ها و القاهای برگرفته از نظام رفتار و پاسخ و تشویق و تنبیه قرار نمی‏دهد. در این میان، نقش اصول تربیت به عنوان مجاری مطمئن در تلاش ارادی برای نیل به اهداف و مقاصد، مورد توجه ویژه قرار می‏گیرد و رمز غفلت از اصول در نظام تربیت و تأکید بر روش و مواجهه نابخردانه با حکمتها و فلسفه‏های تربیتی در نظامهای دینی و فلسفی و انتظار ارائه روش و مکانیزم از آنها آشکار می‏شود.
روش‏زدگی حاصل از نگاه مکانیزمی به تربیت تا جایی پیش‏رفته است که در مواجهه با متون دین اسلام نیز همواره به دنبال روشهای بسته‏بندی شده و نسخه‏ای می‏گردیم، غافل از اینکه روش در نظام تربیتیِ اصیل، زاییده اصل و پرورش یافته قواعد و معیارهای حاکم بر تربیت است. آنچه در یک مکتب تربیتی اصالت دارد نه روش و شیوه بلکه ضابطه و معیار است، چرا که با در دست داشتن ضوابط و معیارها به راحتی می‏توان روشها و شیوه‏های حرکت را در چارچوب مورد نظر کشف کرد و به کار بست.1
مکتبی مانند اسلام هرگز خود را محصور به زمان مشخّص و دوران خاصی نمی‏کند و از این‏رو سازوکار لازم را برای حضور در دورانهای پس از خود و دیگر بافتها از طریق ارائه خط‏مشیها و سرچشمه‏های تربیت و به دست گرفتن ابتکار عمل با سیاست‏گذاری و ارائه اصول، تأمین می‏کند. این امر هرگز به معنای افراط در جانب اصول و غفلت از روشها نیست، زیرا هر نوع انحصار در یک طرف و فروگذاری جانب مقابل منجّر به بروز کاستی‏ها و نقایصی غیرقابل جبران در فرایند تربیت خواهد شد. بهره‏گیری از یافته‏های علمی (تعلیم و تربیت، روان‏شناسی، جامعه‏شناسی و...) برای یافتن روشها و شیوه‏های جدید به شرطی می‏تواند در مکتب تربیت دینی مؤثر واقع شود که این روشها، مرزهای کیفی و کمّی خود را از زبان قاطع اصول و معیارهای موجود در دین اخذ کرده باشند. بحث ترکیب غایت و شیوه، هدف و مکانیزم، بینش و روش ناظر به همان عنوان هسته و پوسته و جوهر و صدف تربیت است. ما می‏توانیم از دستاوردهای بشری در نیل به وضعیتهای بهتر و مناسبتر تحت حاکمیت معیارهای دینی استفاده نماییم. آنچه اهمیت دارد میزان اشراب غایات و مقاصد در روشها و شیوه‏هاست.
بنابراین، به نظر می‏رسد در مواجهه با دین مناسبترین و کارآمدترین عنصر تربیتی همان اصول و قواعدی است که به راحتی قابل اکتشاف می‏باشد. بدیهی است در هر نوع مواجهه دینی، حتی در قالب الگوگیری از نمونه‏ها و اسوه‏های بارز دینی نیز، چنین روندی معقول‏ترین نوع استفاده و بهره‏گیری است.2
شیوه ما در ارائه اصولی چند در تربیت از منظر امام علی(ع) برگرفته از رویکرد اصل‏گرا به تربیت و توجه به غایات تربیتی است، رویکردی که دست ما را در اختیار روشهای گوناگون تحت حاکمیت ضوابط و اصول مأخوذه کاملاً باز می‏گذارد. پیشفرضهای بحث ما در اصول تربیت از دیدگاه امام علی(ع) عبارتند از:
الف) امام علی(ع) به عنوان یک انسان معصوم از گناه، خطا و اشتباه و فردی که دارای عالیترین مقامات انسانی است، دارای بینش و شناختی از سعادت و شقاوت انسان است که به راحتی می‏تواند به عنوان یک هدایتگر و راهنما، وی را به سرانجامی نیک فرا خواند و از فرجامی بد برحذر دارد. بنابراین، هر چند برای تبیین و توجیه معیارهای تربیتی مأخوذ از آن حضرت می‏توان استنادات معقولی را از حیث مبانی انسان شناختی، جهان‏شناختی، اهداف و... ارائه کرد، اما مطمئن‏ترین استناد همان اعتماد و تکیه بر صدور ضابطه و معیار مزبور از سوی مقام امامت است.
ب) چه بسا اصول و قوانین استخراج شده به طور صریح در کلام امام(ع) منعکس نشده باشد، اما از مجموع رفتار و کلام حضرت و تأکیدات ایشان بر موارد خاص می‏توان اقدام به اکتشاف اصول مزبور کرد.
ج) با اکتشاف جامع اصول تربیت از دیدگاه امام علی(ع) می‏توان چارچوبی از نظام تربیتی از دیدگاه حضرت ارائه کرد، زیرا اصول، نموداری آشکار از اهداف و مبانی است و از طرف دیگر راهنمایی کارا برای تعیین روش و شیوه تربیت است. به عبارت دیگر، اصول مجمع و گذرگاهی برای تمام عناصر تربیت و منعکس کننده هویتِ دیگر مؤلفه‏های تربیتی در نظام تربیت یعنی شیوه، مبنا و هدف است.
ویژگیهای حاکم بر اصول تربیت
همانطور که در ادامه این نوشتار آشکار می‏شود، نگاهی کلی به اصول تربیت از دیدگاه امام علی(ع) بیانگر وجود مجموعه‏ای از ویژگیها و عناصر مشترک در میان اصول گوناگون است. این ویژگیهای مشترک که به نحوی بر اصول مزبور حاکمیت دارد و نحوه ارتباط درونی آنها با یکدیگر و همچنین ارتباط آنها با خدا و انسان را مشخص می‏کند عبارتند از:
1. ویژگی تعارض‏مداری
در فضای دینی هر اقدامی متضمّن یک پاسخ مثبت فعال و یک پاسخ منفی فعال است. انجام هر عملی ما را ملزم به خودداری از بسیاری اعمال دیگر می‏کند. هرگز نمی‏توان بین خدا و شیطان، حق و باطل و صدق و کذب آشتی برقرار کرد. هر گزینشی مستلزم یک وازنش است. بنابراین نه تنها میل به خدا و تعالی فعالانه است، بلکه رهایی از شیطان و گمراهی نیز جدّی و فعالانه صورت می‏پذیرد.3 یکی از موانع مهم در تربیت دینی، روحیه سازش‏پذیری و مداهنه با باطل و تلاش برای جمع بین حق و باطل و ایجاد آشتی میان آن دو است. ویژگی تعارض‏مداری در تربیت دینی متکفّل پرورش روحیه‏ای است که در مقام نظر همواره در صدد شفاف‏سازی جریان حق و انفکاک آن از بیراهه‏های باطل است و در مقام عمل و رفتار نیز ضمن فاصله‏گیری و انزجار عملی از باطل در صدد تقرّب به جریان حق و قرار گرفتن در قلمرو آن است. بنابراین، می‏توان اصول تربیت را بر اساس تعارض میان حق و باطل و شفافیّت این تقابل در حوزه نظر و رفتار تبیین کرد. تربیت دینی دو بال دارد؛ اقدام به انجام امر مثبت و مقاومت و مبارزه در برابر امر منفی. کلیه اصول استنتاج شده از دیدگاههای تربیتی امام علی(ع) دارای این ویژگی یعنی داشتن دو لبه متعارض است.
2. ویژگی خدامحوری
یکی از عامترین ویژگیهای حاکم بر اصول تربیت مشخصه خدامحوری است. این ویژگی جوهره اساسی رفتار و منش فرد دیندار را تشکیل می‏دهد و به عنوان مهمترین عامل در ایجاد تمایز تربیت دینی از دیگر حوزه‏های تربیتی مطرح می‏گردد. به‏طور مشخّص، مفهوم خدامحوری عبارت است از «جهت‏گیری کلیه اعمال و رفتارهای انسان به سوی ملاکها و معیارهای الهی». انعکاس این امر در فضای تربیت بیانگر ویژگی خدامحوری است. سریان ویژگی خدامحوری در اصول تربیت سبب جهت‏گیری اصول به سوی تعالی می‏شود. نگاه به انسان از هر روزنه‏ای غیر از روزنه الهی، حتی خِرَد و عقل، پیام‏آور نوعی مواجهه با او در زوایای محدود به جهان مادی و راهبری وی به گستره‏ای کاملاً متفاوت از خاستگاه الهی و ابدی است.
• 3. ویژگی زندگی‏مداری
دین ناظر به کلیه جوانب زندگی انسان است و با نگرشی فراتر از رفع نیازهای موضعی و مادی، جهت‏دهنده بسیاری از خواستهای انسان در روند زندگی از حیث گزینش و نحوه عمل و مسیر آن می‏باشد. تربیت بر اساس چنین نگرشی مستلزم عدم انفکاک از متن زندگی است. بنابراین باید در جریان تربیت از اصول و معیارهایی استفاده شود که قابلیت انطباق بر مسیر عادی زندگی را داشته باشند و از قلمرو آن خارج نشوند. اصول تربیت هرگز سبب بروز فعالیتی در عرض فعالیت مرسوم در زندگی نمی‏شود، بلکه نشو و نما و انعکاس خود را از رهگذر زوایای مختلف زندگی عملی می‏سازد.
اصول تربیت4
با توجه به مواردی که گذشت با مراجعه به بیانات امام علی(ع) در نهج‏البلاغه می‏توان به اصولی دست یافت که در خصوص تربیت بویژه تربیت دینی از جایگاه خاصی برخوردار است. این مقاله در سطور آتی این مباحث را در شش اصل مورد بررسی قرار می‏دهد.
1. اصل آخرت‏گرایی ـ دنیاگریزی
از جمله مفاهیمی که در فرهنگ تربیت اسلامی مورد تأکید قرار می‏گیرد ایجاد نوعی تقابل میان دنیا و آخرت و تقدم آخرت بر دنیا و فدا کردن رفاه فانی به قیمت دستیابی به آرامش جاودانه است.5 دیدگاه تقابل میان دنیا و آخرت و لزوم گزینش آخرت بر دنیا همواره در نگاه تربیتی امام علی(ع) مورد توجه و امعان‏نظر قرار گرفته است.6 در نگاه امام(ع) هرگز نمی‏توان بدون توجه به تعارض و تقابل دنیا و آخرت7 اقدام به تعامل با آن دو کرد، چرا که گزینش هر یک به معنای دست برداشتن از دیگری است.8 سؤالی که در این میان مطرح می‏شود، آن است که دست برداشتن از یکی به قیمت دیگری به چه معنا است. آیا فدا کردن دنیا برای نیل به آخرت یعنی دست برداشتن از نعمتهای دنیوی و کنار گذاشتن مطلق دنیا یا به کارگیری دنیا در طریق آخرت؟ کلام امام(ع) بیانگر این نکته است که دنیا دو نوع است: دنیای حلال و دنیای حرام. آنچه همواره رهزن آخرت است دنیای حرام است و سوق دهنده به سوی آخرت دنیای حلال می‏باشد.9 بنابراین، دنیای حلال به معنای نعمتها و لذتهای مشروع، بستری برای دینداری و آخرت‏گرایی است و دنیای حرام انحراف از دین و قربانی کردن سعادت اخروی به قیمت لذتهای حرام می‏باشد. آنچه اهمیت دارد استخدام دنیا برای آخرت و نیل به عاقبت و سرانجام نیکو از طریق معامله صحیح با دنیا10 و نه ترک مطلق آن11 است. دنیا هرگز نباید متبوع آخرت و مقدم و حاکم بر آن باشد بلکه همواره به تبع آخرت و مؤخر از آن است.
رابطه دنیا و آخرت و نحوه مواجهه با هر یک از این دو در کلام امام علی(ع) نه تنها به طور مستقیم بیان شده است بلکه حضرت با آشکار ساختن ماهیت دنیا و آخرت و ارائه ویژگیهای آن دو و همچنین وضعیّت انسان در مواجهه با هر یک از آنها همواره در صدد بیان این نکته هستند که ما بدون توجه به جایگاهی که در آن واقع شده‏ایم و همچنین بدون توجه به جایگاهی که پس از مدتی نه چندان طولانی به آن منتقل خواهیم شد، نمی‏توانیم تضمینی برای نیل به تربیت و هدایت، و سعادت و رستگاری داشته باشیم. توجه همه جانبه به دنیاشناسی و آخرت‏شناسی و نحوه تعامل با آن دو، به صور مختلف در کلام امام علی(ع) مدّنظر قرار گرفته است. آنچه مهم است تبیین خط سیر تأثیر اصل آخرت‏گرایی و دنیاگریزی در روند تربیت از منظر امام(ع) است. شاید بتوان روند مزبور را چنین ترسیم کرد: الف) شناسایی دقیق دنیا و آخرت، ب) شناسایی ارتباط میان دنیا و آخرت، ج) نحوه تعامل با دنیا و آخرت.
توجه به سیر تأثیر اصل مزبور در تربیت و هدایت انسان ما را به این نکته رهنمون می‏سازد که اساسا نحوه اثرگذاری اصل آخرت‏گرایی و دنیاگریزی بر انسان از مرحله شناخت و آگاهی آغاز و به مرحله گرایش و عمل ختم می‏شود. بنابراین نقش عاملِ شناختی و بینشی در دستیابی به گرایش نهایی غیرقابل انکار است. به هر میزان که تلاش در جهت شناخت دنیا و آخرت و آگاهی از هدایت واقعی آن دو بیشتر باشد، ارتباط موجود میان آن دو روشنتر و عمل به مقتضای واقعی هر یک راحتتر خواهد بود. سؤالی که در این میان مطرح می‏شود، این است که آیا شناخت صرف می‏تواند بازتابی عملی و رفتاری را در پی داشته باشد. در پاسخ به این سؤال با رجوع به کلام امام(ع) پیرامون مقوله دنیا و آخرت در می‏یابیم که سه عامل در این روند موثرند: الف) شناخت دنیا در کنار شناخت آخرت، ب) تداوم و استمرار شناخت مزبور و ج) توسعه و تعمیق (تعالی) شناخت مزبور.
با به کار بستن این سه مرحله مشکل، انتقال از حوزه شناخت محض به گرایش و حرکت در وادی تربیت عملی کاملاً حل می‏شود، به این معنا که شناخت دنیا به تنهایی نه امکان دارد و نه لزوما مفید است. از این‏رو هرگاه بحث دنیاشناسی مطرح می‏شود به نحوی در تقابل با آخرت قرار می‏گیرد، گویا شناخت کامل دنیا منوط به تعیین مرزهای آن با آخرت است. هیچگاه نمی‏توان به شناختی حقیقی از دنیا بدون شناخت آخرت نایل شد. چه بسیار کسانی که به واسطه عدم اعتقاد به آخرت در صدد آگاهی از آن بر نیامدند و تلاش آنها برای فهم عمیق از دنیا با شک جدی مواجه شد و از این‏رو، همواره یا به مقتضای واقعی دنیا عمل نکردند یا به طور ناقص و غیرقابل قبول، اقدام به این کار نمودند.
بنابراین، شناخت دقیق دنیا و تبیین مرزهای آن با آخرت می‏تواند در دستیابی به درک عمیق آن و سپس عمل به مقتضای واقعی آن مؤثر باشد.12 از طرف دیگر، تداوم آگاهی مزبور عاملی اساسی در عمل به مقتضای هر یک از آن است. از این‏رو عنصر یاد و توجه به وضعیت دنیا و آخرت و اجتناب از غفلت و فراموشی در کلام امام(ع) به صور مختلف و مکررا مطرح شده است.13 این امر نه تنها به طور مستقیم بلکه به صورت غیر مستقیم و با تمسّک به اموری که یادآور واقعیت هر یک از دنیا و آخرت هستند، مورد توجه قرار می‏گیرد.
واقعیاتی از قبیل مرگ، فناپذیری، حسابرسی در قالبهای مختلف مرگ‏اندیشی،14 استقبال از مرگ،15 اشتیاق به مرگ و نهراسیدن از آن، روش برخورد با مرگ،16 عبرت از مرگ،17 قبر، قبرستان،18 فناپذیری، ثبت اعمال، رستاخیز، ارزیابی، بهشت و جهنم و... . بیانگر اهتمام ویژه به غفلت‏زدایی از انسان و سوق او به سوی توجه مستمر به واقعیت دنیا و آخرت است. بدیهی است تأثیر علم و آگاهی در رفتار، منوط به میزان رسوخ آن در اعماق وجود انسان و یقین حاصل از آن است. انسان به هر میزان که اقدام به شناخت واقعیت دنیا و آخرت نماید، آمادگی لازم را برای اقدامات عملی در خود مهیّا می‏سازد. از طرف دیگر، به هر میزان که خود را در معرض توجه به آگاهی مزبور قرار دهد و یاد آخرت را در خود زنده نگه دارد و خود را از غفلت مصون سازد، می‏تواند از قلمرو گرایشها و کششهایی که منجر به غفلت‏زایی در وی می‏شوند جلوگیری نماید. به بیان دیگر، انسانی موفق به غفلت‏زدایی از خود و توجه مستمر می‏شود که در مرحله عمل از مقتضای آگاهیهای خود نسبت به دنیا و آخرت عدول نکرده باشد.
از طرف دیگر، عمل مزبور خود موجب بسط حوزه توجه انسان و یادداری وی می‏شود. بنابراین، یک رابطه متقابل میان علم و آگاهی و عمل و رفتار از حیث گسترش علم به تمام زوایای زندگی و تعمیق آن وجود دارد. هر نوع شناخت، متناسب با خود عملی را در پی دارد و هر عمل منجر به نوعی غفلت‏زدایی و گسترش آگاهی مزبور از حیث کمّی و کیفی خواهد شد. بدیهی است آگاهی مزبور نیز به نوبه خود منجر به گسترش کمی و کیفی حوزه عملکرد خواهد شد. این روند همچنان مسلسل‏وار ادامه خواهد یافت.
اصل تربیتی آخرت‏گرایی ـ دنیا گریزی ما را در مدار یک حرکت پیش‏رونده‏ای قرار می‏دهد که امکان تعالی در آن محدود به نهایتی نیست. تربیت و هدایت دینی بدون توجه به این اصل بنیادین امکان‏پذیر نیست، امری که از دیدگاه قرآن نیز حضوری فعال در جریان هدایت انسان دارد.
2. اصل عمل‏گرایی ـ آرزو گریزی
در فرهنگ دینی، عمل هرگز در تقابل با علم قرار نگرفته است، بلکه برعکس، به هر میزان که علم گسترش یابد انتظار گسترش عمل نیز بیشتر خواهد شد. از طرف دیگر، هرگونه توسعه عمل متناسب با مقتضای آگاهیهای دینی، منجر به نوعی کسب آگاهی، بینش و معرفت خواهد شد19 و بالعکس، هر نوع کوتاهی در عمل منجر به تعمیق در جهالت و غفلت می‏شود.20 بنابراین، علم و عمل در یک ارتباط متقابل سبب تعالی و گسترش حوزه خود خواهند شد و از این جهت، رابطه میان آن دو، رابطه همیاری و همکاری متقابل است. از طرف دیگر، با مراجعه به قرآن و روایات درمی‏یابیم یک نوع تعارض آشکار میان عمل و آرزو به عنوان دو قطب در برابر یکدیگر وجود دارد. این تعارض حکایت از تقابل واقعیت و توهم و نیز صدق و کذب می‏کند، به این معنی که اگر فردی دارای رویکردی عملگرا باشد هرگز خود را با وعده‏های پوچ و آرزوهای طولانی و خیالی سرگرم نمی‏کند.21
از منظر امام(ع) آرزو پدیده‏ای است که بستر شکل‏گیری آن نوعی جهالت به واقعیتهای وجودی و غفلت از محدودیتهای حاکم بر انسان است. از این‏رو، آرزو آفت اندیشه22 و سبب غفلت از واقعیتهایی است که انسان با آن مواجه است.
آرزوگرایی یعنی عدم توجه به محدودیتهای وجودی23 و نیز غفلت از واقعیت دنیا و دل بستن به آن و فراموشی آخرت.24 بنابراین آرزو منجر به فریب انسان و غوطه‏ور شدن وی در غفلت و جهالت می‏شود. آنچه انسان را از این وادی سرگردان نجات می‏دهد، اهتمام به عمل است. عملگرایی یعنی توجه و هوشیاری نسبت به وضعیت انسان، محدودیتهای او و ارتباط وی با دنیا و آخرت. عملگرایی مستلزم نوعی مسئولیت‏شناسی در فرد است که نافی هر نوع خیال‏گرایی و تن دادن به لذتهای موهوم است.
بنابراین آرزوگرایی روحیه‏ای است که از نوعی دنیاگرایی منشعب شده است و بالعکس، عملگرایی ویژگی بارز فرد آخرت‏گرا و عاقبت‏اندیش است. اصل عملگرایی و آرزو گریزی در تربیت دینی ناظر به حاکمیت واقع‏نگری در روند زندگی و پرهیز از خیال‏پردازی است. تأکید بر عمل و تداوم آن به طور طبیعی موجب اجتناب و پرهیز از آرزوگرایی و خیال‏پردازی خواهد شد. القای روحیه واقع‏بینی به متربی از رهگذر عملگرایی و آرزو گریزی ضامن نیل به تعالی در تربیت و رستگاری در هدایت است.
3. اصل امیدواری ـ یأس گریزی
یکی از امکاناتی که همواره در روند تربیت دینی در نظر گرفته شده است، امکان جبران و تدارک وضعیتهای نامطلوبی است که موجب گمراهی و انحراف می‏شود. امید به فراهم بودن موقعیت برای رشد و باز نماندن از کاروان هدایت با ارتکاب گناه یا خطا نه تنها سبب ترغیب بسیاری برای ورود به جرگه دین می‏شود بلکه باعث رشد انگیزه در جهت تداوم حضور در متن دین خواهد شد. هرگز نمی‏توان شاهدی مبنی بر لزوم خروج از جرگه دین با ارتکاب گناه و خطایی هر چند بزرگ یافت. از آنجا که انسان موجودی جایزالخطاست و همواره در معرض ارتکاب گناه و خطا قرار دارد نمی‏توان وی را با گرایش به انحراف برای همیشه از قلمرو دین خارج دانست و راه برگشت را بر او مسدود نمود. فهم و درک این امر برای هر انسانی بسیار اهمیت دارد که هر چند نباید مرتکب گناه شود اما اگر به هر دلیلی نتوانست از گناه اجتناب کند نباید مأیوس و ناامید شود، بلکه می‏تواند با جبرانِ گناه مزبور و از بین بردن آثار آن نه تنها به حالت اولیه باز گردد، بلکه به دلیل شماتت خویش، حاصل از پشیمانی و ندامت، امکان بازگشت به گناه را کلاً بر خود مسدود می‏نماید یا به حداقل می‏رساند. مفاهیمی از قبیل توبه، رجا، توکل، آرامش و آسایش در مقابل یأس، ناامیدی و درماندگی از امکان تدارک، نشانگر حاکمیت اصل امیدواری ـ یأس گریزی بر تربیت و هدایت انسان است.25
تربیت که موضعی فعال در مواجهه با انسان دارد، دارای دو وجهه است؛ از یک طرف، روحیه عمل و اطاعت و اجتناب از خیال‏پردازی و دوری از عمل را در انسان تقویت می‏کند و از طرف دیگر، با ایجاد سازوکار برگشت‏پذیری (توبه) در صدد القای روحیه امیدواری جهت نیل به اهداف تربیت حتی با امکان گناه و خطا است.26 باید توجه داشت که روحیه امیدواری به طور فعال در صدد نفی هرگونه مشخصه یأس و ناامیدی است و از این‏رو، مستلزم نوعی یأس گریزی فعّالانه است که خود را در عمل نشان می‏دهد.27 توبه نمونه بارز دیگری از عمل است که نشانگر رسوخ روحیه امیدواری در فرد است.28 خداوند با افتتاح باب توبه و استغفار، زمینه بازگشت و امیدواری را فراهم آورده است.29
بنابراین، جای هیچ شک و شبهه‏ای نیست که پرورشِ ویژگی امیدواری در فرد سبب بروز عمل و اطاعت بیشتر در وی می‏شود، چرا که امیدواری در مقام عمل اهمیت دارد، نه نوعی امید در خیال و آرزو. از طرف دیگر، رابطه‏ای ناگسستنی بین یأس از نجات با طمع به دنیا وجود دارد؛ کسانی که امیدوار نیستند به عمل روی نمی‏آورند و خود را در چنبره طمع و آرزوهای دنیایی محصور می‏کنند. بنابراین، مشاهده می‏شود که پیوندی مستحکم میان دو اصل سابق با اصل امیدواری ـ یأس‏گریزی وجود دارد.
4. اصل پایداری ـ پرهیز از رفاه‏زدگی
امروزه بشر در برابر یک سؤال جدی قرار گرفته است و آن اینکه تا چه حد باید در جهت کسب رفاه و آسایش، پیش رفت و به چه قیمتی باید آن را به دست آورد. آیا اساسا رفاه و راحتی امری است که لزوما برای تداوم حیات انسان، حتی به قیمت سلب هرگونه روحیه پایداری و استقامت در برابر مشکلات، سختی‏ها و ناکامی‏ها ضرورت دارد؟ دیدگاهی که امروزه برای انسان به تصویر کشیده می‏شود، این است که هرگونه نیاز غریزی باید هر چه سریعتر و به نحو احسن پاسخ داده شود و اشباع گردد. تلاش جهانی برای رفع نیازهای مادی و سر و سامان دادن به سازوکارهای مورد نظر، از این جهت جایی برای اقدامهای مبتنی بر بردباری و تحمل و شکیبایی باقی نگذاشته است. رفاه‏زدگی و مصرف‏گرایی هرچند در طول تاریخ مختص طبقه خاصی از جامعه بوده است

فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد

تعداد صفحات این مقاله 25   صفحه

پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید

دانلود مقاله فلسفه خلقت انسان- سکولاریسم تربیتی

اختصاصی از سورنا فایل دانلود مقاله فلسفه خلقت انسان- سکولاریسم تربیتی دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

پیشگفتار :
گرانیگاه جهان جدید، طرح پرسش ها و آموزه های معرفت شناختی تازه است. اکنون ر آشوبناکی روزگار معاصر بشریت نیازمند به همواره دیگر گونه زیستن، خرد را چراغ افق های تاریک فرداست کرده است. بی تردید، امروزه هر ذهن اندیشنده ژرف کاو، در هر سرزمین و به آیین، با این پرسمان جدی تاریخی رویا رو است:
«ما در کجای جهان ایستاده ایم؟»
با بر آمدن آفتاب درخشنده و فروزنده انقلاب اسلامی در سرزمین ما، هویت فرهنگی و تاریخی ایرانیان، در فصل تازه خویش، طلیعه تمدنی تازه را نوید می دهد که بر بنیاد ایستارها و انگاره های قدسی دین شکل می گیرد.
نیز از این رواست که در بستر این تمدن سازی ایمانی، چالش های مرتبط با عرصه های دین و تدین، دانش و پژوهش، علم و فن آوری و مفاهیم و سازه های سیاسی، و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی، همه و همه، با همراهی بی شماری از پرش های دراز دامن و نفس گیر، در حیات جمعی جامعه ما، به ویژه در میان دانشجویان پرسنده و پژوهنده، بسط یافته اند. ذهن تکاپو گر و فرهیخته دانشجوی معاصر، نیازمند آن است که در فرایند هم ارزی و یا تقابل نهادهای مدرن و ساختار های بر آمده ها با لمایه های تمدن شکوهنمد اسلامی برای انبوه پرسش های خویش پاسخ هایی سخته و سنجیده بیابد.
روشنگران و اندیشه ورزان ما، اکنون و بیش تر و ژرف تراز هر گاه دیگر، باید از بازسنجی دستاوردهای عقلانیت مدرن بپردازند و ایستاده بر سکوی استوار مشرب مشرقی خویش، در باز تولید اندیشه های مینوی و ادبیات معنوی، طرحی نو در اندازند. افسون زدایی از مساحت افق های مادی گرایانه و فرآوری نگره های نو متناسب با شوون حیات امروزین آدمیان، نخستین و بایسته مسئولیت خرد ورزان است.
چونان نهادی بر آمده از متن ناگریز بایسته و ضرورت ها، می کوشد تا به مدد همت بلند ارباب دانش و پژوهش و با هدف بسط و توسعه فیاض دین، نیازهای فکری جوانان دانش پژوه را به فراخور توانمندی های خویش پاسخ گوید و قبسی از مشعله هماره فروزان لماهوت را در پیش چشم های نگرنده و نگران آنان بدارد؛
باشد که این نهال نو، روز ا رزو، برگ و باری تازه گیرد و طراوت و شادابی افرزون تر پذیرد.
سوال از فلسفه خلقت، سوالی ریشه دار است. بشر در طول تاریخ همواره می خواستد تا بداند که از کجا آمده؟ برای چه آمده؟ و به کجا می رود؟ به گفته مولوی.
روزها فکر من این است و همه شب سخنم که چرا غافل از احوال دل خویشتنـم
مانده ام سخت عجب کز چه سبب ساخت مرا یا چه بود دست مراد از این ساختنـم
از کجـــا آمــــده ام، آمــــدنم بهــر چه بود به کجا می روم آخر ننمـــایی وطنم
هر انسانی گهگاه این سوال ها را بر خود طرح می کند و سوالاتی اصلی و اساسی از این ها برای انسان ها در سیر تاریخ مطرح نبوده است. در متون مختلف فرهنگ بشری نیز به صورت های مختلف این سوال ها مطرح شده است:
در اوستا این گونه از فلسفه خلقت سخن به میان آمده است:
ای آفریننده بزرگ و دانا، از راه خرد و بینش و الهام، راز پدید آمدن آفرینش را از روز اول من بیاموز تا حقیقت را به مردم جهان آشکار سازم.
پروردگارا روان آفرینش تو گله مند است. برای چه مرا بیافریدی؟ چه کسی مرا کالبد هستی بخشید؟
ارسطو نیز ضرورت سوال از راز هستی را به این صورت مطرح کرده است.
آن کسی با خود به مبارزه برخاسته است که نمی خواهد بداند از کجا آمده است و چیست آن ایده آل مقدس که بایستی نفس خود را برای رسیدن به آن ایده آل تربیت نماید.
شمس تبریزی نیز به مریدان خود چنین سفارش می کند:
در بند آن باش که من کیم و چه جوهرم؟ و به چه آمدم و به کجا می روم؟ و اصل من از کجا است؟ و این ساعت در چه ام؟ ورودی به چه دارم؟
انگیزه های سوال از فلسفه خلقت :
هم از آن سو جو جواب ای مرتضی کاین سوال آمد از آن سومر ترا
برای شناخت هر موضوعی در ابتدا باید آن را درست و دقیق مطرح کرد، چرا یکی از اشکالات اساسی در شناخت پدیده ها و امور مختلف عدم طرح صحیح آن ها می بخشد. برای شناخت فلسفه خلقت نیز باید در ابتدا علل و انگیزه هایی را که موجب می شوند، انسان از فلسفه حیات سوال کند مورد قرار داد تا به طرح دقیق این موضوع توفیق پیدا کرد.
اگر بگوییم که اکثر آن هایی که درباره فلسفه خلقت و هدف زندگی اندیشیده ایند، ما راه به جایی نبرده اند بیشتر به این سبب بوده که مساله را درست مطرح نکرده اند سخنی به گزاف نگفته ایم. در این جا به بررسی این موضوع می پردازیم که در چه شرایطی سوال از فلسفه خلقت برای انسان ها مطرح می شود و در چه صورتی سوال از آن پاسخ منطقی پیدا می کند؟!
1 ) ناپایداری زندگی: برخی از افراد هنگامی که به نا پایداری و بی بقایی امور زندگی پی می برند؛ سوال از فلسفه خلقت را برای خود مطرح می سازند. اینان آن گاه که در می یابند روزگار غدار است و بی وفا خوشی های زندگی نیز زود گذر است و بی دوام در این اندیشه فرو می روند که فلسفه زندگی چیست؟ و هدف آفریدگار جهان از خلقت این عالم نا پایدار چه بوده است؟
کسانی که بر اثر ملاحظه نا پایداری زندگی به طرح سوال از فلسفه زندگی و خلقت می پردازند، سوالشان اصیل نیست و تنها حالتی گذارا دارد، زیرا در واقع اینان جویای خوشی و شادی های پایدار هستند. بنابراین اگر لذایذ ی بتواند جای خوشی های از دست رفته آن ه را بگیرد دیگر جویای شناخت فلسفه خلقت نخواهند بود.
2 ) معمای بزرگ : سرانجام زندگی آدمی؛ چه به خوشی و شادی بگذرد و چه به ناخوشی و درد و رنج، مرگ است و نیستی.
در دفتر حیات بشر کس نخوانده است جز داستان مرگ حدیث مسلمی
کیست لحظاتی به سرانجام حیات خویش نیاندیشیده باشد و با ترسیم چهره مرگ در ذهن خود از قیافه هولناک آن بر خود نهراسیده باشد؟ کیست که مرگ یاران و دوستان خود را به چشم خوش ندیده باشد؟
کیست که آرزوی زندگی ابدی را در سر نپرورانده باشد؟
آری آن هنگام که آدمی به پایان زندگی خویش می نگرد و به بن بست مرگ برخورد می کند در این اندیشه فرو می رود که هدف از آفرینش عالم و آدم چیست؟
دارنــده چو ترکیب طبـایع آراست بازار چه سبب فکنوش اندر کم و کاست
گر نیک نیامد شکستن از بهر چه بود ور نیـــک نیامد این صور عیب کــراست.
برخی از افراد انسانی در طول زندگی خود نسبت به معمای خلقت بی تفاوت بوده اند، اما وقتی با مرگ یکی از یاران و عزیزان خود مواجه شده اند به ناگاه در این اندیشه فرو رفته اند که فلسفه خلقت چیست؟ سوال اینان از فلسفه زندگی و آفرینش در حقیقت حالتی گذارا داشته که با فراموش کردن مرگ عزیزان خویش، سوال نیز نادیده گرفته می شود.
3 ) شکست در هدف گیری ها: برای گروهی از افراد انسانی هنگامی سوال از هدف آفرینش مطرح می شود که در هدف گیری های خویش با شکست مواجه شده باشند.
گذران زندگی مستلزم آن است که انسان در زندگی هدف هایی نسبی، که در واقع وسیله هستند، برای خود در نظر بگیرد و برای رسیدن به آن ها بکوشد. اما متاسفانه افراد انسانی، به جای آن که چنین هدف های نسبی را به عنوان وسیله ای برای وصول به فلسفه خلقت در نظر گیرند، آن ها را هدف مطلق حیات به حساب آورده، به آن عشق می ورزند و به نا گریز به هنگامی که با شکست مواجه می شوند، حیاتشان رنگ باخته و زندگی چهره ای تیر و تار به خود می گیرد.
چنین افرادی عموماً طالب موقعیتی هستند که هدف گیری کرده اند، نه آن که جویای فلسفه آفرینش باشند. و از همین جا است که اگر پس از شکست در هدف خویش به موقعیت خود دست یابند، هرگز سوال از فلسفه و هدف زندگی را مطرح نخواهد کرد.
4 ) شرایط نامساعد اجتماعی : نابسامانی های زمانه و شرایط نامساعد اجتماعی نیز موجب می شوند تا افرادی که از زندگی خود ناراضی هستند به فکر شان مساله هدف آفرینش و فلسفه زندگی خطور کند. کسی که بر اثر فقر و فلاکت نا گریز است از صبح تا شب کار کند، فردی که از یک زندگی طبیعی محروم است و کل زندگیش کار و کوشش است و رنج و زحمت، آن هم به بهای از دست دادن طعم واقعی زندگی، به ناچار از خود سوال می کند که حاصل این زندگی و هدف آن چیست؟ کسانی هم هستند که می خواهند وضع موجود خود را بهتر سازند ولی چون موفق نمی شوند، به بیهوده بودن زندگی و بی هدفی جهان آفرینش نظر می دهند.
بسیاری از این افراد اگر به زندگی مورد نظر خود دست یابند، دیگر به طرح سوال از فلسفه آفرینش نمی پردازند، چرا که در اینان در واقع طالب تغییر موقعیت زندگی خود بوده، به خواسته خود نرسیده اند، آن را به حساب سوال از فلسفه و هدف زندگی قرار داده اند.
5 ) سوال حقیقی از فلسفه خلقت : سوال گروه های فوق از فلسفه حیات به پاسخ واقعی نمی رسد، چرا که فلسفه زندگی و آفرینش را جدی و دقیق مطرح نمی کنند، بلکه جویای چیزهایی هستند که چون به دست نمی آورند به سراغ فلسفه حیات می روند.
برای طرح صحیح سوال خلقت از افقی بالاتر به حیات نگریست و خود را از قلمرو و حیات مادی بیرون کشاند و مشرف بر زندگی و شوون آن شد.
بسیاری از افراد انسانی فقط به زندگی طبیعی توجه دارند که حاصل جمع خواب و خوراک و ارضای غرایز طبیعی است و بدون توجه به این که هر یک از این امور دارای هدف روشنی است، می خواهند سراغ فلسفه زندگی را از همین حیات طبیعی بگیرند.
طرفداران فلسفه پوچی به همین اشتباه دچار شده اند؛ زیرا اینان فقط به حیات طبیعی نگریسته و می خواهند فلسفه حیات را از همین حیات به دست آورند. و چون برای این حیات نمی توانند فلسفه ای بدست آورند، لذا به نفی زندگی و معناداری حیات می پردازند.
خلاصه برای آن که بتوان به فلسفه زندگی و هدف آفرینش دست یافت، باید خود را از زندگی طبیعی کنار کشیده و از افقی بالاتر به آن نگریست.
تو کز سرای طبیعت نیم روی بیرون کجا به کوی حقیقت گذر توانی کرد
فلسفه آفرینش از دیدگاه عرفان، فلسفه و کلام :
کسانی که مبداً آفرینش اعتقاد دارند، فلسفه آفرینش را با در نظر گرفتن اعتقاد به خداوند مطرح می کنند. اینان می خواهند بدانند که از نقطه نظر حکمت الاهی چه هدفی را باید برای آفرینش انسان در عرصه هستی در نظر گرفت. در این گفتار دیدگاه عرفا و فیلسوفان اسلامی را در این زمینه مطرح می کنیم.
نظریه عرفا :
جمعی از عرفا معتقدند که هدف از خلقت موجودات ظهور و تجلی خود در جهان ممکنات بوده است. چنانکه مولوی می گوید:
چون مـــراد و حکم یــزدان غفور بود در قدمـــت تجــلی و ظهور
بـــی زضــــدی ضد را نتوان نمود و آن شه بـــی مثل را ضدی نبود
پس خلفیه ساخت صاحب سینه ای تابـــود شاهیـــن را آینـــــه ای
جامی نیز در این باره چنین می گوید:
در آن خلوت که هستی بی نشان بود به کنـــج نیستـــی عالــم نهان بود
وجــود ی بـود از نقــش دویی دور ز گفت و گــــوی مایی و تویی دور
وجــود ی مطلــق از قـید مظــاهر بــه نـور خویشتــــن بر خویش ظاهر
دل آرا شــــاهدی در حجلـه غیبت مـنزه دانــش از هـــــر تهمت و عیب
بـــرون زد خیمه زاقلیــم تقــدس تجلی کــــرد در آفـــــاق و انفــس
بـــه هـــر آینــه ای بنمود رویـی به هر جا خواست از غیب گفت و گویی
عرفا بر این عقیده اند که وجود یکی است و این وجود ظاهری دارد و باطنی. باطن این وجود واحد نور است و هر ان چه در این عالم وجود دارد، پرتوی از این نور است. همه آثار موجودات ناشی از این نور است.
ظاهر این وجود، تجلی این نور است. چون این نور اراده کرد که جمال خود را ببیند و صفات خود مشاهده کند، تجلی کرد و در واقع موجودات این عالم مظاهر صفات این نور هستند. این نور هر چند واحد است، اما چون صفات بسیار دارد، کثرات عالم وجود مظاهر وجود این صفات هستند.
در میان مظاهر حق تعالی، عرفا دو مظهر را از همه قوی تر می دانند. یکی انسان کبیراست و دیگری انسان صغیر.
انسان کبیر همان آسمان ها و زمین است و انسان صغیر نیز انسان کامل است. انسان کامل هم زنده و زبده و خلاصه موجودات است. انسان کبیر مظهر قدرت حق تعالی است و انسان صغیر مظهر علم حق تعالی.
حق تعالی به ذات خود صفات و افعال خود را به حکم اولیت و باطنیت مشاهده می کرد، ولی چون خواست که ذات و صفات و افعال خود را به حکم آخریت و ظاهریت مشاهده کند، انسان را خلق کرد، چرا که انسان استعداد وجود ی آن را داشت تا به وسیله آن سر حق برای ظاهر شود.
اگر سوال شود پیش از خلقت عالم و آدم به ذات و صفات خود بصیر آگاه بود، پس چرا دوباره خواست تا خود را به وسیله خلقت انسان مشاهده کند؟ پاسخ ابن عرفی این است که در دیدن دو گونه است:
یکی آن که چیزی ذات خود را در خود ببیند و دیگر آن که ود را در چیز دیگری مشاهده کند که آن چیز مانند آینه باشد تا آن چیز را چنان که هست نشان دهد. بنابراین، حق تعالی انسان را برای آن آفریده تا هر گاه بر وی تجلی کند. ذات و صفات خود را به خود ببیند.
با این بیان عرفا، حق تعالی را بی نیاز از خلق نمی دانند، چرا که عرفا اعتقادند که هم خلق به خدا نیازمند است و هم خدا به خلق. البته نیازمندی خالق به خلق، غیر از نیازمندی خلق به خالق است. خلق از نقطه نظر فقر ذاتی، نیازمند به خلق تعالی است. در حالی که حق تعالی از نظر ذات نیازی ندارد تا به خلق نیازمند باشد. پس ملاک نیازمندی در این جا چیست؟ و اصولاً حق تعالی از چه جهت نیازمند به خلق است؟ پاسخ این عربی این است که حق تعالی چون واجب الوجد است از نظر ذات نیازمند به آفرینش موجودات نیست، بلکه نیاز وی از جهت ظهور و تجلی است. و یعنی از این جهت نیاز به خلق دارد که می خواهد اسماء و صفات خود را در موجودات و اعیان خارجی مشاهده کند. به عبارت دیگر می توان گفت در این جا نیازمندی حق تعالی به خود است نه به دیگری . یعنی او به خودش نیازمند است نه به دیگران، از آنجا که عالم و همه موجودات، فعل حق تعالی به شمار می روند، تجلی حق تعالی در عالم خارج با نیازمندی او به ظهور و تجلی در مواقع نیازمندی او به افعال خود به شمار می رود، نه نیازمندی به غیر.
موجودی هم که شایستگی و استعداد آن را دارد تا حق تعالی در او تجلی کند و اسماء و صفات خود را در آن ببیند انسان کامل است که عرفا از وی به اسامی گوناگون یاد کرده اند. نظیر کون جامع . این کون جامع در واقع آینده ای است که حق تعالی می تواند به وسیله آن ذات و صفات و افعال خود را پس از تجلی در وی مشاهده کند. و در واقع به خاطر همین انسان کامل است که حق تعالی آدم و عالم را آفریده است. عرفا در بحث از تجلی حق تعالی به حدیث قدسی زیر تمسک جسته اند.
کُنت کَنزاً مَخفیاً فَاحبَیت اَن اُعرَف فَخَلَقتُ الخَلق لکیَ اُعرَف
من یک گنج مخفی بودم، خواستم شناخته شوم، مخلوقات را آفریدم.
گنج مخفی بذر پری چاک کرد خــاک را تابان تر از افلاک کرد
گنج مخفی بذر پری جوش کرد خاک را سلطان اطلس بوش کرد
عرفا در تفسیر حدیث فوق مطالب مهمی را بیان داشته اند که طرح آن ها در بحث از فلسفه خلقت ضروری است :
مراد از «کنز مخفی» که در حدیث آمده مقام و مرتبه ای است که در آن اثری از تعیّن و تقید نیست. یعنی لا تعینی محض است. این مرتبه را «مرتبه هویت» نامیده اند. و این هم که در حدیث آمده، کنت کنزاً (من گنج پنهانی بودم) در واقع اشاره ای است به مرتبه هویت که مرتبه لا تعینی و اطلاق ذاتی حق تعالی است.
پس از این مرتبه، ذات حق تعالی برای خودش تجلی پیدا می کند. و به این ترتیب نخستین تعین ذاتی تحقق می یابد. در این مرتبه، ذات حق تعالی کمالات ذاتیه خود را به نحو اجمال و بساطت در خود مشاهده می کند. این مرتبه را عرفا مرتبه / حدیث نام نهاده اند. چون در این مرتبه، صفات و کمالات حق تعالی از یکدیگر تمیز داده نمی شود، یعنی به نحو تفصیل صفات گوناگون خدا مانند علم و قدرت و حیات و سمع مشاهده نمی شود، بلکه به نحو وحدت و بساطت شهود می شود، ذات خداوند کنز مخفی است یعنی مخفی بودن حق تعالی به معنای آن است که صفات و کمالاتش در این زمینه به نحو اجمال است نه به تفصیل.
کلمه «فاحسبت» که در حدیث آمده است، اشاره به مقام و مرتبه ای دارد که از آن به «تجلی عشقی» نام برده شده است. توضیح آن که : چون ذات حق تعالی سراسر کمال است و جمال و کمالات او فوق لایتنا ها است و همچنین حق تعالی مدرک ذات خود است، پس حق تعالی عاشق و محب ذات خود است، چرا که ملاک عشق و ابتهاج ادراک کمالات است و از آن جا که حق تعالی هم دارای کمالات بی نهایت است و هم کمالات خود را درک می کند، پس عشق و ابتهاج وی به ذاتش، فوق هر گونه عشق و ابتهاج است. تا این جا حق تعالی دو تجلی کرده است. یکی تجلی علمی احمالی که در آن تجلی صفات و اسماء خود را به نحو اجمال مشاهده کرده است و دیگری تجلی عشقی که نمایانگر حب ذات او به خویشتن است.
سایه معشوق اگر افتاد بر عاشق چه شده ما به او محتاج بودیم او به ما مشتاق بود.
پس از این دو تجلی، تجلی سوم تحقق پیدا می کند. یعنی در این مقام، حق تعالی صفات و کمالات خود را به نحو تفصیل مشاهده می کند. به بیان دیگر بر اثر تجلی عشقی، صفات و کمالات خداوند یکدیگر متمایز می شود، به طوری که می توان گفت حق تعالی عالم است. قادر به امر حی است و سمیع – بصیر است و مرید و متکلم . این مقام و مرتبه را مرتبه واحدیت نامیده اند و به اسامی هفت گانه فوق، یعنی عالم و قادر وحی و ... اسماء سبعه یاد کرده اند.
عرفا معتقدند که برای هر اسمی از این اسماء لوازمی است که به آن ها اعیان ثابته گفته می شود. به طور مثال، مفهوم معلوم از لوازم اسم عالم است و مقدور از لوازم اسم قادر و هر یک از این معانی تحت اسم مربوط به خود واقع است.
جمله این اعیان ثابته به وجودی واحد و بسیط در ذات خداوند موجودند. یعنی همه مقدورات و معلومات و مسمومات و ... در ذات خداوند به وجودی واحد موجودند.
خلاصه آن که، حب ذات به ذات (تجلی عشقی) موجب تجلی اسماء و صفات می شود و این تجلی نیز مستلزم اعیان ثابته – که از لوازم آن اسماء به شمار می رود – است. پس از این مرتبه، نوبت به تجلی چهارم می رسد که بر اثر آن، اعیان ثابته در جهان هستی، تحقق عینی پیدا می کند. جمله «فخلقت الخلق» به همین تجلی اشاره دارد.
کلمه خلق نیز در واقع نمایش گر اضافه اشراقیه ذات حق تعالی است. یعنی همه موجودات از مبدا وجود – که ضیامن علی الاطلاق است – صادر شده اند. از آن جا که موجودات وجودی مستقل از خود ندارند و وجود شان عین الربط به حق است جمله «فخلقت الخلق» نشان گر اشراق تجلی وجود حق تعالی است. مراد از جمله لکی اعرف نیز که در پایان حدیث آمده، غایب و هدف خلقت است که همان ظهور و هویدایی ذات مبدا فیاض است. به گفته عارف وارسته آیه الله شاه آبادی :
در بیان جمله لکی اعرف، گوییم نمایت و نتیجه خلقت پرودگار ظهور و هویدایی خودش می باشد و به عبارت دیگر از برای ذات مقدسش دو ظهور و جلوه است : یکی ظهور و جلوه علمی در مرتبه واحدیت به نحو کثرت اسمایی و صفاتی در وحدت حقه حقیقیه وجودیه، و دیگر ظهور و جلوه فعلی پرودگار که عبارت از مشیت و رحمت واسعه او است و او ظهور وحدت کلیه حق است در کثرت تعینات و اسماء ظاهره پرودگار، و مقام «لکی اعرف» همین ظهور ثانوی است. و خلاصه آن که غرض و داعی در ایجاد اولاً و با لذات ظهور و هویدایی ذات مقدسش می باشد و لکن ثانیاً و بالعرض ظهور و تعینات ماهیات ممکنه است که مترتب بر ظهور و هویدایی خودش می باشد.
پس مفاد جمله «فخلقت الخلق لکی اعرف» این است که پس از خلق نمودم ، این که ظاهر و هویدا شوم نه این که کسی مرا بشناسد و معروف احدی شوم . پس باید گفت شناسایی خلق ذات مقدسش را غایب ایجاد و نتیجه خلقت نیست و اگر کسی هم او را نشناسد، هر آینه غایت و مقصود از خلقت و ایجاد حاصل است.

نظریه فلاسفه :
فلاسفه اسلامی هدف آفرینش انسان را بر مبنای ضیافت الاهی مطرح می سازد. به این بیان که خدا هستی مطلق و وجود صرف است و از جمیع کمالات وجودی نیز برخوردار است. چنین وجودی منشاء و سر چشمه تمام خیرات و فضایل و کمالات است.
ذات احدیت واجد همه صفات کمالیه است و هیچ نقص و عینی در ذات پاک او راه ندارد. او وجودی بحث و بسیط است که تعدد و ترکب در ذاتش راه ندارد. صفات کمالیه عین ذات او است. صفاتی چون علم، حکمت، قدرت، عدل و ... همه عین ذات او هستند و این صفات هیچ گاه زاید بر ذات او نمی باشند. سر تا سر وجود او علم است و قدرت و در عین حال حکمت است و عدل. وجودی از همان نظر که عین عدل است، از همان نظر هم عین قدرت است و حکمت.
ذات واجب الوجود از آن جهت که کامل و تمام است، فیاض علی الاطلاق است، چرا که لازمه کمال، فیاضیت است و هر موجودی که کامل باشد، فیاض نیز هست و هر وجودی که ناقص باشد از فیض بخش تهی است. بنابراین واجب الوجود که کمال مطلق است و غنی با لذات، فیاض مطلق هم هست. بنابراین فیاضیت مطلقه حق تعالی ایجاب فیض بخشی می کند و جهان آفرینش نیز محصول عالیه فیض او است . بنابراین چون خداوند واجب الوجود است، لازمه واجب الوجود بودن او آن است که همه کمالات را داشته باشد که از جمله کمالات او فیض بخشی است و جهان خلقت نیز نتیجه فیض وجود او است.
دارا بودن همه صفات و کمالات  واجب الوجود = خدا
آفرینش جهان نتیجه صفت فیاضیت  فیض بخشی یکی از کمالات است.
خلاصه آن چه که از مبدا وجود صادر می شود، صدورش بر اساس فیض وجودی آن مبدا است. از آن جا که همه موجودات از ذات احدیت کسب فیض می کنند، هیچ یک از آن ها به هیچ وجهی از وجوه، نه سبب وجود اوست و نه غایب وجود او و نه موجب کمالی برای او است. چرا که در غیر این صورت نمی توان از خدا به عنوان وجودی کامل و مطلق یاد کرد.
همان طور که گفته شد، فیاضیت الاهی لازمه ذات او است و این گونه نیست که خداوند دارای دو وجود باشد. یکی ذات او و دیگری وجودی که منشاء فیض است. بلکه ذات او از آن جهت که ذات است، از همان جهت هم فیاض علی الاطلاق است. بنابراین فاصله و تقدم و تاخیری میان ذات و فیاضیت او وجود ندارد تا بتوان گفت که فیاضیت او همیشگی و قدیم نیست، بلکه از آن جا که ذات خداوندی قدیم است و ازلی فیاضیت او نیز قدیم و ازلی است.

پاسخ یک اشکال :
بر نظریه فیاضیت اشکالی مطرح شده که به بررسی آن می پردازیم، اشکال این است که اگر به ضیافیت الاهی اعتقاد پیدا کنیم لازم می آید که جهان آفرینش را قدیم بدانیم نه حادثه، زیرا فیاضیت خداوندی قدیم است . به عبارت دیگر، اگر جهان را حادث بدانیم مساله فیاضیت الاهی منتهی می شود، زیرا این مساله مطرح است که مبدا آفرینش قبل از حدوث جهان چه می کرده و چرا از فیض بخشی محروم بوده است و اگر هم فیاضیت الاهی را قدیم بدانیم لازم می آید که جهان آفرینش قدیم باشد.
اشکال از این جا ناشی شده که اولاً برخی فیاضیت الاهی را مساوی با آفرینش عالم طبیعت می دانند. در صورتی که اگر ما به مساله مراتب وجودی عالم دقت کنیم و جهان طبیعت را مرحله ضعیفی از دیگر عوالم وجود بدانیم ، هیچ گاه این اشکال مطرح نخواهد شد.
توضیح آن که : عالم هستی دارای مراتب وجودی است که مرتبه ما فوق بر مرتبه مادون خود مشرف است و بر آن احاطه وجودی دارد. همچنین هر مرتبه ای نسبت به مرتبه بالای خود محاط بوده و قایم به آن می باشد. در قوس نزول و مراتب وجودی هستی، جهان طبیعت که عالم ناسوت نامیده شده است، پایین ترین مرتبه وجودی را دارا است و همه عالم وجود بر آن احاطه دارند. عالم ناسوت از نظر مرتبه وجودی بسیار ضعیف است، چرا که از قوه و فعل، ماده و صورت تشکیل شده است و مرتبه ای پایین تر از آن متصور نیست. بالاترین مرتبه نیز عالم لاهوت یا الوهیت است که ذات مقدس حق را شامل است و عظیم ترین و کامل ترین عوالم وجودی به شمار می رود. در فاصله میان عالم لاهوت و عالم ناسوت، در منابع دینی و فلسفه اسلامی عوالم دیگری ذکر شده است که عبارتند از :
عالم عقل یا عالم جبروت که مرتبه مادون عالم الوهیت است.
عالم مثال یا عالم ملکوت که مرتبه مادون عالم جبروت و ما فوق عالم ناسوت است. این عالم مانند جهان طبیعت، جسمانی است ولی بر خلاف آن مادی نیست. یعنی دارای جسم است، ولی از قوه حرکت و زمان و مکان مجرد است. این عالم همان گونه که از جنبه جسمانی شبیه عالم طبیعت است از جنبه تجرد شبیه عالم عقل است. بنابراین عوالم وجود را در قوس نزول می توان به صورت زیر ترسیم کرد :
عالم لاهوت (الوهیت)
عالم جبروت (عقل)
عالم ملکوت (مثال)
عالم ناسوت (طبیعت)
به هر جهت منظور از طرح مطالب فوق این است که فیض باری تعالی تنها به عالم طبیعت تعلق پیدا نمی کند تا این اشکال مطرح شود که خداوند قبل از جهان چه می کرده است؟ اصولاً آن هایی که این اشکال را مطرح می سازند، در ابتدا گمان می کنند که هستی منحصر به عالم طبیعت است و سپس نتیجه می گیرند که فیض خداوندی نمی تواند دایمی باشد، در حالی که طبق مطالب فوق هستی منحصر به عالم طبیعت نیست، بلکه هستی دارای مراتببی است که نازل ترین مرتبه آن عالم طبیعت است و غیر از آن عوالم دیگری وجود دارد که فیض الاهی قبل از پیدایش عالم طبیعت به آن عوالم تعلق داشته است.
ثالثاً می دانیم که خداوند واجب الوجود با لذات است و در جای خود اثبات شده که واجب الوجود با لذات، واجب الوجود من جمیع الجهات و الحیثیات است و از جمله جهات و حیثیات وجودی او، فاعلیت او است. بنابراین صدور و افاضه وجود از مبدا وجود واجب و ضروری است. یعنی چون ذاتش ضرورت ازلی دارد، پس ایجاد او هم ضرورت ازلی دارد و اگر چنین نباشد به ناگریز امکان در او راه می یابد. یعنی امکان در جهت فاعلیت او راه پیدا خواهد کرد و امکان در فعل او نیز موجب امکان در ذات او خواهد شد به بیان دیگر، اگر بگوییم حق تعالی از ابتدا فیض بخشی نکرده و بعداً دست به ایجاد زده است، صفت امکان را برای او اثبات کرده ایم، چرا که در این جا خدا را واجب الایجاب ندانسته و سلب فعل از او نیز موجب امکان خواهد شد.
ممکن است در این جا کسی سئوال کند که پس چرا در حدیث آمده : کان اللهَ وَ لَم یَکُن مَعَه شی؛
«خدا بود و با او هیچ نبود»
آیا این حدیث دلالت بر آن دارد که مدت ها خداوند افاضه فیض نکرده است؟ در پاسخ باید گفت که معنای حدیث این نیست، بلکه مراد آن است که غیر از ذات اقدس الاهی چیزی باید گفت که از ذات او ناشی شده است، به بیان دیگر، همه موجودات از او بوده و هیچ موجودی معیت وجودی با او ندارد.
همه موجودات از صفت امکان به معنی الفقر برخوردار بوده و تنها خدا است که قیوم و واجب الوجود است بر همین اساس که وقتی در حضور مبارک امام کاظم (ع) این حدیث خوانده می شود، حضرت می گویند: الان کَماکَان
یعنی حالا هم همین طور است و غیر از ذات اقدس او چیزی وجود ندارد و همه چیز ها از او سر چشمه می گیرند.
دیدگاه ملاصدرا :
ملاصدرا براساس مبانی فلسفی خود موفق شده تا آراء عرفا و فیلسوفان را جمع کند. وی در ابتدا از خداوند با عنوان «فاعل بالتجلی» یاد می کند.
فاعل بالتجلی، فاعلی است که دارای اراده و آگاهی بوده و هم به خودش و هم به فعلش عالم است و از علم به ذاتش نیز فعلش تحقق پیدا می کند. علم به ذاتش، منشاء علم به فعلش می باشد. علم او علم تفضیلی است و از علم به فعلش، خود فعل تحقق پیدا می کند.
برای درک این نوع فاعل می توان نفس انسانی را مثال زد، چرا که نفس انسانی مبدا همه کمالات و افعال بوده و با علم حضوری به خود، علم تفضیلی به کمالات و افعال دارد.
بنابراین در فاعلی بالتجلی:
الف ) فاعل دارای اراده و آگاهی است.
ب ) علم به ذات منشاء علم به فعل می شود و علم به فعل نیز منشاء تحقق خود فعل می گردد.
ج ) منشاء فاعلیت فاعل و انگیزه تحقق فعل صرف علم فاعل به ذاتش می باشد.
د ) علم فاعل به فعلش عین ذاتش می باشد.
هـ ) علم فاعل به فعل هم قبل از تحقق فعل و هم بعد از تحقق آن علم تفضیلی است.
خلاصه ملاصدرا براساس مبانی فلسفی خود به بررسی فاعلیت خداوند پرداخته و به خوبی توانسته اثبات کند که خداوند «فاعل بالتجلی» است. ملاصدرا با طرح قاعده «بسیط الحقیقه کل الحقایق» توانسته نظریه عرفا را که می گویند عالم تجلی وجود حق تعالی است با نظریه فلاسفه که براساس فیاضیت الاهی پیدایش عالم را توجیه می کنند جمع کند. استدلال ملاصدرا را به صورت زیر می توان بیان کرد:
1 ) حق تعالی بالذات، علت العمل اشیاء و مبداً همه حقایق وجودی است.
2 ) حق تعالی به ذات خود عالم است.
3 ) علم تام به علت مستلزم علم تام به معلول است.
4 ) نتیجه آن که: خداوند که علت نامه همه حقایق وجودیه است و علم به ذات خود نیز دارد، نا گریز علم به همه مخلوقات و موجودات که معلومات وی هستند دارد، یعنی علم خداوند به ذات خود، که عین ذاتش می باشد، علم به اشیاء به نحو اکمل و اتم است. و حضور وی نزد ذاتش مساوی است با حضور همه موجودات نزد ذات وی این نکته را نیز باید در نظر داشت که چون حق تعالی وجود صرف و صرف وجود است و از نظر شدت کمالات وجودی فوق الایتناها است و علم وی نیز جزو ذات وی است، یعنی علم وی عین ذاتش می باشد، پس علم حق تعالی، اتم و اکمل علوم و اداراکات است و هیچ مرتبه ای از مراتب علم نیز که کمال محسوب شود، نمی تواند در ذات وی نباشد. در واقع آن ها که علم تفضیلی الاهی را قبل از خلقت برای ذات باری تعالی در نظر نمی گیرند نقصی را نادانسته برای او تصور کرده اند.
به عبارت دیگر، اگر حق تعالی در مرتبه ذاتش و قبل از خلقت به همه اشیاء و مخلوقات و معلومات خود به نحو اتم و اکمل علم ندانسته باشد، در واقع قصور و نقصانی در ذات وی راه یافته است، یعنی جهل و نادانی به ذات او راه پیدا کرده است.
علم حق تعالی به ما سوای خود به صورت، صور مرتسمه در ذات نیست، چنان که بوعلی گمان کرده است، بلکه عبارت است از وجود معانی کثیره علمیه ای که منظور در ذات حق تعالی هستند و طبق اصول چهار گانه فوق نیز، موجودات این معانی کثیره نیز به نحو بساطت و به وجود و حدانی در ذات تعالی است و دیگر در آن مقام اثری از تشخصات و تعینات خاص هر موجودی نیست. یعنی آن که همه موجودات و حقایق وجودیه نزد ذات باری تعالی حضور و انکشاف دارند و حضور آن ها نزد حق تعالی به اتم انحاء حضور و انکشاف است که البته انکشاف حقایق و موجودیت را در مرتبه ذات حق تعالی که بر طبق نظام وجود است، علم بسیط یا علم عنایی یا عنایت الاهیه می گویند.
در واقع چون علم حق تعالی فعلی است، نه انفعالی، یعنی علم وی علت تحقق معلول های خارجی و موجودات است، پس علم وی به نظام اتم اشیاء موجب تحقق آن نظام یعنی عالم هستی است.
هدف آفرینش از دیدگاه قرآن :
در چند آیه از ایات قرآنی به فلسفه خلقت اشاره شده است که به بررسی آن ها می پردازیم.
انّی جاعل فی الاَرض خَلیفَهٌ
همانا من در روی زمین جانشین قرار خواهم داد.
هُوَ الَّذی جَعَلَکُم خَلائف الاَرض
او است خدایی که شما را جانشین روی زمین قرار داد. (انعام 165)
بنابر آیات فوق، که پیرامون خلقت انسان نازل شده، هدف آفرینش انسان خلافت و جانشینی خدا است.
منظور از جانشینی خدا نیز این است که خداوند پرتوی از صفات خود را در درون انسان ها به ودیعه نهاده است که اگر استعدادها به فعلیت برسندف انسان به والاترین مراحل کمال دست خواهد یافت. بنابراین، طبق این آیات، هدف از خلقت، انسان کامل است.
قُل ان صَلاتی و نُسُکی و مَحیای و مَماتی لله رَب العالَمین
بگو؛ نماز و عبادات، زندگی و مرگ من، همه از آن پروردگار جهانیان است.
بنابر آیه فوق، زندگی و عبادت و حتی مرگ یک انسان از آن خدا است. بنابراین انسان باید در تمام حال بندگی خدا را کند.
وَ ما خَلَقت الجن وَ الانس الاّ لیَعبُدوُن .
و من جن و انس را نیافریدم مگر آن که مرا عبادت کنند.
بنابر آیه فوق، هدف خلقت انسان عبادت و بندگی خدا است. یعنی انسان باید تن به بندگی خدا و عبودیت وی داده و جز در برابر او در برابر هیچ کس سر فرود نیاورد. با مطالعه آیه فوق چند نکته قابل ذکر است:
1 ) در این آیه جمله الا لیَعبُدوُن دلالت بر آن دارد که خلق عابد خدا باشند، نه این که او معبود خلق باشد، چرا که می گوید تا مرا بپرستند نه آن که من پرستش شوم.
2 ) عبادت هدف خلقت جن و انس در نظر گرفته شده است نه آن که تنها هدف انسان باشد و این که در آیه در ابتدا جن را مطرح کرده به این جهت است که جن قبل از خلقت انسان بوده است. در سوره حجر آیه 27 در این باره چنین می گوید: «و الجان خلقناه من قبل من نار السموم جن را قبل از این نار سموم و زهر آگین آفرزییم.»
3 ) منظور از عبادت نیز عبادت تکوینی نیست، چرا که همه موجودات جهان آفرینش به زبان تکوین عبادت او را می کنند.
سَبِّح لله ما فی السِّموات وَ ما فی الاَرض و اگر منظور قرآن عبادت تکوینی بود، دیگر نمی بایست فقط از جن و انس نام ببرد.
انّا لله وَ انّا الَیه راجعُون
ما از خداییم و بازگشت ما به سوی او است.
آیه مزبور هم مبدا انسان را خدا می داند و هم مقصد وی را، چه آن که آغازش از خدا است و پایان و سرانجامش نیز به سوی او است. بر طبق این آیه، هدف انسان سیر به سوی خدا است. با دقت در آیه ملاحظه می کنیم که کلمه الیه آورده شده نه فیه تا اشتباهاً مثل بعضی از صوفیه، هدف انسان را فانی شدن در حق تعالی بدانیم آیه می گوید انسان سیر به سوی او دارد. یعنی سیر به سوی کمال بی نهایت، انسان باید با حرکت و شدن های تکاملی خوی، خود را به سوی خدا برساند.
وَ لله مُلک السِّموات وَ الاَرض وَ ما بَینَهُما وَ الَیه المَصیُر
ملک آسمانها و زمین و آن چه در آن است از خداست و همه به سوی او در حرکت هستند.
وَالَی الله المَصیُر
و بازگشت به سوی خداست.
وَالَی الله تُرجَع الاُمُور؛
امور به سوی خدا باز می گردند.
وَالَی الله تَصیرُ الاُمور؛
همه کارها و امور به سوی او در حرکت هستند.
ثُم الی رَبِّکُم تُرجَعُون؛
پس به سو پروردگارتان بازگشت خواهید کرد.
الی الله مَرجَعُکُم؛
بازگشت همه شما به سوی خدا است.
یا اَیُّهَا الانسان اَنَّک کارح الی رَبِّک کَدحاً فَمُلاقیه؛
ای انسان، همانا تو با تلاش ها و شدن ها، رهسپار پیشگاه پروردگارت هستی و به دیدار او نایل خواهی شد.
آیه فوق نیز انسان را کادحی می داند که به سوی مبدا وجود در حرکت و تلاش است.

فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد

تعداد صفحات این مقاله  41  صفحه

پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید

تحقیق در مورد آثار تربیتی تمثیلات قران

اختصاصی از سورنا فایل تحقیق در مورد آثار تربیتی تمثیلات قران دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

لینک پرداخت و دانلود *پایین مطلب*

 

فرمت فایل:pdf
 

تعداد صفحه:22

پایان نامه ی بررسی میزان تأثیر اردوهای تربیتی ـ آموزشی بر رشد شخصیت دانش آموزان. doc

اختصاصی از سورنا فایل پایان نامه ی بررسی میزان تأثیر اردوهای تربیتی ـ آموزشی بر رشد شخصیت دانش آموزان. doc دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

نوع فایل: word

قابل ویرایش 90 صفحه

جهت دریافت درجه ی کارشناسی در رشته ی روان شناسی

چکیده:

پروژه فعالیتی است که از نظر آموزش و پرورش دارای ارزش می‌باشد و متوجه هدف معینی است. واحد کار مستلزم بررسی و جمع آوری اطلاعات و یافتن راه حل مطالعه و انجام کار عملی است.

فراگردهای این پروژه که در واحدهای آموزشی صورت گرفته است میتواند در جهت تبحر و تثبیت مطالعات تحقیقاتی دانشجویان‌آتی موثر واقع شود.

اردوهای تربیتی در میان فعالیتهای گوناگون تربیتی از اهمیت و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است. اردو یکی از بهترین و مناسب ترین شرایطی است که می‌توان طی آن به تعلیم و تربیت کودکان، نوجوانان و جوانان پرداخت. به جرأت باید گفت سازندگی اردو تا حدی است که چه بسا نتوان با روزها و ماهها کار معمولی در خانه و مدرسه به نتایج مطلوب آن رسید.

تشکیل اردوگاهها واختصاص بودجه‌ای قابل توجه به آن، آموزش مربیان ویژه و اجرای برنامه ریزی دقیق و حساب شده از مواردی است که هم اکنون اغلب کشورهای جهان با درک آثار کار اردویی توجه خاصی بدان مبذول می‌دارند و یکی از ارکان تربیتی خود را بر محور اردو قرار داده اند و به عنوان کاری پرارزش و پراعتبار، آینده ساز و بسیار مهم تلقی می‌شود.

بنابراین با توجه به اهمیت اردوهای تربیتی و پیشرفت‌های پیچیده صنعتی و شهری و مسائل روزافزون فساد اخلاقی و جوامع شهری و تهاجمات فرهنگی بیگانگان از اهم وظایف آموزش و پرورش و دستگاهها و مراکز فرهنگی و تربیتی اهتمام فراوان نسبت به برگزاری اردوهای تربیتی در سطح مدارس کشور می‌باشد. اگر علاقمند به فرهنگ خودی هستیم و به آب و خاک کشورمان عشق می ورزیم وهنوز به آرمانها مقدس اسلام پایبند هستیم باید در جستجوی این کار مهم برآئیم.

مقدمه:

قل سیرو فی الارض فانظروا کیف بداٌ الخلق        عنکبوت -‌آیه 191

بگو در زمین گردش کنید و ببینید که خداوند چگونه خلقت را به وجود آورده است.

بدون شک در هر عصر و زمانی مقتضیات خاصی را ایجاب می‌کند. زمانی بود که سفر کجاوه و درشکه و اسب غرورآمیز و افتخار انگیز بود. ولی امروزه آنها جای خود را به قطارها و جت‌های سریع السیر داده اند. در اروپای قرون وسطی، ‌محتوای کتابهای درسی را کلیسای کاتولیک تعیین می‌کرد و منطق، منطق ارسطویی بود و هر نوع بدعت و نوآوری محکوم می‌شد. جز آنچه که در کتاب‌های پیشینیان آمده بود مورد قبول قرار نمیگرفت. مردم برای حل مسائل و مشکلات خود تنها به نوشته‌های فلاسفه گذشته مراجعه می‌کردند و چنانچه در این نوشته‌ها راه حلی پیدا نمی‌شد مسائل را غیر قابل حل می‌دانستند.

ولی امروزه متخصصان تعلیم و تربیت معتقدند که آموزش مطلوب موقعی صورت می‌گیرد که اولا ٌ :  متناسب با رشد شاگردان باشد. ثانیاٌ شاگردان در اجرای آن نقش فعالی داشته باشند و این امکان پذیر نیست جز در سایه تحقیق مستمر و پیگیر در هر شرایط و زمان. در جامعه امروز همه ملتها با هر نظام سیاسی و اجتماعی پیشرفته و یا در حال پیشرفت، به مسأله تربیت توجه دارند و آموزش و پرورش نسبت به دیگر فعالیتهای اجتماعی در مقیاس جهانی از اولویت خاصی بهره مند است. این توجه  شدید بی دلیل نیست و بر منطقی قوی بنیاد شده است. دنیای امروز، تربیت فرزند را از نیازهای اولیه بشریت می‌شناسد. در زمان قدیم که زندگی انسان به صورت بدوی و ساده بود آنچه از پدر و مادر و محیط خود به خود به نسل جوان منتقل می‌شد به قدر کافی سازنده بود و فرزند شرایط زندگی را از طبیعت و تحت تأثیر محیط فرا می‌گرفت. در ان زمان به کوشش عمدی و گسترده برای تربیت فرزندان چندان نیازی نبود. ضرورت تربیت عمدی از زمانی جلب توجه کرد که صورت پیشرفته و پیچیده زندگی و کسب آمادگی برای مقابله با مسائل تازه و روزمره ایجاب می‌کرد و این آمادگی خود به خود و بدون تلاش فراهم نیامد.

به مرور زمان و هر قدر زندگی صورت کامل تر و پیچیده تری به خود گرفت نیاز به تربیت عمدی با شدت بیشتر احساس شد و کوشش پیگیر خانواده و جامعه را در تربیت اجتناب ناپذیر ساخت.

نظر به اینکه از راه تعلیم و تربیت می‌توان موجبات رشد فردی و رفاه جمعی را فراهم نمود، می‌توان گفت تعلیم و تربیت در زندگی انسان نقش مهمی‌دارد و بطور کلی پرورش استعدادهای فردی، تحکیم پایه‌های زندگی جمعی، گسترش آرمان‌های دمکراتیک و ایجاد تفاهم میان افراد انسانی در سایه تعلیم و تربیت صورت می‌گیرد.

در بیان اهمیت تعلیم و تربیت همین بس که گوهر آدمی منوط بدان است. مراقبت‌هایی که تحت عنوان تعلیم و تربیت به آدمی ارزانی داشته می‌شود. شرط لازم برای نیل او به مرحله کمال انسانی است.

پس از انقلاب اسلامی‌توجهی خاص از جانب دست اندرکاران تعلیم و تربیت نسبت به برگزاری اردو و بالا بردن کیفیت آن مبذول شده و از این رهگذر تجربیات بسی ارزشمند بدست آمده است. پرواضح است که در یک کار رشد یابنده به تجربیات جدیدی دست می یابیم که بعضاٌ مخالف مراحل اولیه کار است و همین امر دلالت بر مسیر تکاملی و بالندة آن حرکت دارد. آن چه در اینجا به عنوان یک پیشنهاد براری برگزاری اردوهای دانش آموزی مطرح می‌گردد در حقیقت تجربه‌ای است برآمده از فعالیت‌های بسیاری از دوست داران مسائل تربیتی و علی‌رغم اینکه در پاره‌ای از موارد به نقد و مخالفت با روش‌های فعلی اردو می‌نشیند در کل خود را مدیون آنها می‌داند. ولی در عین حال پیشنهادها و طرح‌های ارائه شده در این مجموعه، خود وجوداختلاف با روش‌های فعلی را به نوعی بازگو می‌کند و از این رهگذر نقاط ضعف اردوهای کنونی نیز آشکار می‌شود.

امروزه اردوهای تربیتی می‌تواند به عنوان یک ابزار مؤثر در پرورش و رشد و شکوفائی نسل آینده ساز جامعه اسلامی ایران محسوب شود.

بنابراین یکی از برنامه‌های مهم و قابل توجه که در رشد و شکوفائی شخصیت فردی و اجتماعی دانش آموزان و غنی ساختن اوقات فراغت آنان نقش بسزایی دارد، اردو و فعالیتهای اردویی است و این زمانی می‌تواند یک اردوی مؤثر باشد که با برنامه‌ریزی صحیح و زمان بندی لازم و اهداف مشخص همراه باشد.

وقتی اردو می‌تواند موجب تقویت روحیة دانش آموزان و تربیت اجتماعی آنان شود که توسط مربیان مجرب و اردو رفته و دوره دیده انجام گیرد که اگر بدون برنامه و بدون هدف و انگیزه باشد و از مربیان مجرب استفاده نگردد می‌تواند نقش بسیار زیادی برای تضعیف روحیة دانش آموزان داشته باشد و نه تنها مفید نیست بلکه مضر هم می‌باشد. 

پس اگر اردو با هدف و برنامه‌ریزی مشخصی صورت گیرد می‌تواند استعدادهای نهفته و بالقوة دانش آموزان را به استعدادهای بالفعل تبدیل کرده و گامهای مؤثر در راستای حفظ ارزشهای مقدس و الای اسلام بردارد.

یک اردوی خوب و مفید باید از اهداف خاصی برخوردار باشد. قبل و بعد و حین اردو با برنامه همراه باشد و بتواند قوة مسئولیت را در دانش آموزان تقویت کند و موجب تربیت اجتماعی گردد.

فهرست مطالب:

چکیده

فصل اول کلیات

مقدمه

تعریف عملیاتی مفاهیم در متغیرها

اهداف تحقیق

اهمیت وارزش موضوع تحقیق

روش تحقیق

روش جمع آوری اطاعات

جمعیت و نمونه آماری

سابقه تحقیق

محدودیت‌های تحقیق

الف ) محدودیت‌های قابل کنترل

ب ) محودیت‌های غیر قابل کنترل

فصل دوم پیشینه تحقیق

مقدمه

اهمیت و ضرورت شناخت انسان

ضرورت تربیت آدمی

اهمیت تربیت آدمی

تاریخچه و سیر تحول اردو

فلسفه اردو

انواع اردو

اهداف اردوهای تربیتی

ایجاد و تقویت گرایش به دین و علاقه مندی به انجام احکام و اخلاق دینی

ایجاد زمینه برای رشد شخصیت نوآموز

ایجاد خاطره‌ای خوش و شیرین از کاری مذهبی

اصول برنامه‌ریزی و مدیریت اردو

روشهای تربیتی اردوها

نکاتی که باید در تشکیل اردوها در سنین دبستانی مورد توجه باشند

پرورش خلاقیت از طریق بازی در اردوها

اهمیت و فوائد بازی

بازی بچه‌ها

رشد و تکامل شخصیت مطلوب

مقدمه

الف )منابع دانشگاهی

۱ـ پایان نامه

فرضیات تحقیق

خلاصة تحقیق

پیشنهادات این تحقیق

۲-پایان نامه

فرضیات تحقیق ‌

روش تحقیق ‌

تجزیه و تحلیل فرضیات این تحقیق ‌

پیشنهادات تحقیق ‌

۳ـ پایان نامه

هدف کلی این تحقیق ‌

فرضیات این تحقیق ‌

ب ) منابع غیر دانشگاهی

۱- کتاب

نظرات مؤلفین

فصل سوم روش تحقیق

مقدمه

دلایل انتخاب روش توصیفی ‌

روشهای جمع آوری اطلاعات

روش تهیه و اجرای پرسشنامه

ملاکهای انتخاب نمونه آماری ‌

روش آماری ‌

فصل چهارم نتایج آماری

مقدمه

مقدمه

نتایج فرضیات

نتایج

نتیجه گیری کلی

کلام آخر

منابع و مأخذ

منابع و مأخذ:

1-  پاشا شریفی، دکتر حسن  نجفی زند، ‌دکتر جعفر، روشهای آماری در علوم رفتاری، چاپ هفتم 1375، انتشارات نشر دانا

2-  حسن زاده، ‌سعیده  اسماعیلی، ‌عزیزا... امور تربیتی سال چهارم تربیت معلم، کد 1040، دفتر تحقیقات و مشاوره امور تربیتی آموزش و پرورش

3- حمیدی، مهرزاد، بازیهای پرورشی 7 چاپ 1365، مرکز تربیت معلم

4- دلاور، علی، روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی، چاپ دوم 1376، انتشارات نشر ویرایش

5- سنجر موسوی، سید عسکر، اردو و اردو داری، چاپ اول 1377، ‌انتشارات ضریح آفتاب

6- شریعتی، علی، ‌انسان و اسلام، انتشارات دانشگاه تهران

7- شعاری نژاد، دکتر علی اکبر، نقش فعالیتهای فوق برنامه 7 چاپ اول 1366، انتشارات اطلاعات تهران

8- شکوهی، دکتر غلامحسین، آموزش و پرورش تعلیم و تربیت، انتشارات آستانقدس رضوی 1369

9- کریمی، قاسم  سبزه پرورد 7 پروانه، اردوی تربیتی چگونه و با کدام برنامه، چاپ اول 1374، انتشارات قدیانی

10- مفیدی، آموزش و پرورش پیش دبستانی و دبستانی، چاپ دوم 1372، انتشارات دانشگاه پیام نور

پایان نامه

11 خوشه بست، ‌جواد، ‌پایان نامه دوره کارشناسی، زمستان 1374، مرکز آموزش عالی فرهنگیان شهید بهشتی مشهد

12- هاشمی‌دربند، حسین  وحیدی، حسین، پایان نامه دوره کارشناسی، 1373، مرکز آموزش عالی فرهنگیان ثامن الحجج (ع) – مشهد

13- یعقوبی، حمید، پایان نامه دوره کارشناسی، 1374، مرکز آموزش عالی فرهنگیان شهید بهشتی – مشهد

جزوات و نشریات

14- آریان پور، ابوالقاسم، جزوات مدیریت اردویی – سرپرستی در کوه، انجمن کوهنوردی آموزشگاههای سبزوار درتابستان 1377

15- مظلومی، دکتر رجبعلی، تربیت ورزش، نشریه شماره 5 نیرو و نشاط، اداره کل تربیت بدنی وزارت آموزش و پرورش

16- جزوات بازی ( کاغذ و تا )، ‌کارشناسی فعالیتهای دانش آموزی – گروه واحد دانش آموزی، مشهد 1371

17- جزوه اصول بهداشت محیط، معاونت پرورشی آموزش و پرورش

کارشناسی کانونهای فرهنگی و تربیتی و امور اردوگاهها، خراسان

18- مجله رشد معلم، خصوصیات و ویژگیهای کودکان دبستانی، شماره، سال هشتم، سال تحصیلی 69-1368

19- اداره کل اردوها و اماکن تربیتی، اردوهای یکروزه، چاپ 1374، ناحیه 5 آموزش و پرورش مشهد

20- روزنامه رسالت، مقاله کانون اصلاح و تربیت کودکان و نوجوانان زندانهای کشور، (تاریخ 1661371 )

21- روزنامه رسالت، مقاله بررسی اردوهای کانون اصلاح و تربیت کودکان و نوجوانان بزه کار ( 1761371 )