در مباحث مدیریت، موضوع بهره وری سابقه ای دیرینه دارد و همواره به منزله یکی از مهمترین اهداف سازمانی برای مدیران مطرح بوده است. توجه به بهره وری در سازمان ها و ارتباط آن با بقای آن ها موجب گردیده که مدیران تمام هم و غم خود را مصروف تحقق اهداف بهره وری کنند و به تدریج از سایر اهداف اجتماعی انسانی باز مانند. بهره وری در مفهوم اولیه خود، صبغه ای اقتصادی داشته است و سازمان های بهره ور و سودآور یکسان تلقی می شدند.
اما در عصر حاضر با ظهور تفکرات جدید در عرصه سازمان ها و جامعه، بحث توسعه انسانی، توسعه پایدار و توسعه اجتماعی در مقابل بهره وری اقتصادی قد برافراشته و این تعارض به موضوعی بحث برانگیز در مدیریت سازمان ها تبدیل شده است(الوانی، 1380).
مدیران امروز علاوه بر مهارت های فنی، اداری و تخصصی که تضمین کننده بهره وری هستند، می باید به مهارت های اجتماعی، فرهنگی و انسانی نیز مجهز بوده و جامعه و سازمان را دو جزء جدایی ناپذیر از هم بپندارند. مسایل سازمان، همان مسایل جامعه و شهروندان است و مدیران، مسئول اهداف سازمانی، اجتماعی و انسانی به همراه هم هستند. مدیران باید مسئولیت خود را در قبال جامعه و شهروندان ضرورتی اساسی انگاشته و به این باور برسند که مسئولیت سازمان ها در قبال جامعه و مردم فراتر از بهره وری در ارائه خدمات و کالا است و آن ها قبل از آنکه تنها به توسعه عملیاتی و فنی سازمان خود بیندیشند، باید به تحقق توسعه پایدار و انسانی در سازمان و جامعه همت گمارند. توسعه پایدار باید با بهره وری تلفیق شده و به منزله یک الزام و ضرورت، در مدیریت امروز سازمان ها مطرح گردد (همان منبع)
تاریخچه بهره وری در ایران
در مورد تاریخچه بهره وری در ایران و دنیا زمان و تاریخ معینی را نمی توان تعیین کرد، ولی میتوانیم سابقه آن را به نیاکان خود نسبت دهیم که بنابر نیاز خود از هر چیزی که استفاده می نمودند، سعی می کردند بهره وری و صرفه جویی را در آن رعایت کنند. البته در آن زمان این عمل بدون استفاده از دانش یا در حد محدودی انجام می شد، بدون اینکه اهداف اقتصادی کشور مدنظر کسی باشد(ابطحی و کاظمی، 1386).
اگر بخواهیم روند بهره وری در کشورمان را به طور دقیق پیگیری نمائیم، به سال های 1355 تا 1382 برمی گردیم که طی آن، آمار و اطلاعات دقیقی در مورد بهره وری در دسترس می باشد و شامل بهره وری کل عوامل تولید و بهره وری نیروی کار و سرمایه در ایران می باشد.
نتایج نشان می دهند که در سال 1355 در ایران رشد بهره وری کل عوامل تولید مثبت به شدت کاهش یافته، که مهمترین دلایل کاهش رشد بوده و سپس طی سال های بهره وری در سال های 57 و 56 ، وقوع اعتصابات و انقلاب و در سال 1359جنگ بوده است. و همزمان با خارج شدن از شوک جنگ و افزایش درآمدهای نفتی، که در سال های منجر به بهبود رشد اقتصادی شد، رشد بهره وری کل عوامل تولید نیز افزایش یافت (تبریزی، 1386).
در سال 1373نخستین کنگره ملی بهره وری در ایران برگزار شد که هدف اصلی آن، شناخت وضع موجود آن زمان از نظر بهره وری در همه ابعاد و توسعه روش های کاربردی به دلیل اصرار بر اجرای سیاست های ارتقای بهره وری برای آینده بود. در سال های انقباضی و نیل اقتصاد به سمت شرایط رکوردی، سب کاهش بهره وری کل عوامل تولید شده و این روند تا سال 1380 ادامه یافت و از آن سال به بعد اجرای سیاست های موفق یکسان سازی نرخ ارز و نیز تمهیدات موفق دیگر همچون حساب ذخیره ارزی آثار مثبت قابل توجهی بر افزایش رشد بهره وری کل تولید در این سال ها داشت. اطلاعات حاکی از آن است که اقتصاد کشور در این سال ها، عمدتاً بر پایه استفاده بیشتر از منابع شکل گرفته و با توجه به روند نزولی شاخص های بهره وری در برخی سال ها، به نظر می رسد که مشکلات اساسی در این زمینه به چشم می خورد(دانش، 1386).
امروزه در رویکردهای توسعه ای تنها ایجاد ظرفیت های جدید کارساز نبوده، بلکه افزایش کارایی و ارتقای بهره وری ظرفیت های موجود و به بیانی دیگر رویکرد ترکیبی و یا به تعبیری دیگر ارتقای همزمان نهاده ها و بهره وری آن ها به عنوان مدل اصلی برنامه توسعه مورد استفاده قرار گرفته و نقش مؤثری در تسریع روند رشد و توسعه اقتصادی داشته و از این رو مهمترین راهبردی است که در دهه های اخیر به عنوان کلید حل مسئله رشد پیشرفت اقتصادی مطرح شده است(نصیری و حقیقی، 1385).
به همین دلیل، در برنامه پنج ساله چهارم توسعه که اولین برنامه توسعه کشور بود، به طور شفاف و روشن به موضوع بهره وری تولید توجه شد و اهداف کلی معینی نیز برای ارتقاء بهره وری در نظر گرفته شد. از آنجایی که در دهه اخیر، رشد بهره وری نقشی در تأمین رشد تولید نداشته است در نتیجه تحقیق هدف تعیین شده در برنامه منوط به اتخاذ سیاست های مناسب و اجرای صحیح این سیاست ها از سوی دستگاه های اجرایی است.
بهره وری
قبل از توضیح در خصوص مفهوم بهره وری و ارائه تعریفی کاربردی از این واژه ابتدا مفهوم مصطلح و لغوی آن مورد بررسی قرار می گیرد. کلمه بهره وری به عنوان در لغت به معنای قدرت تولید، باروری و مولد بودن است، معمول شده است. این واژه در زبان انگلیسی به داشتن قدرت تولید و بارآور بودن کسی یا چیزی اطلاق می شود. کلمه بهره وری از نظر ادبی حاصل مصدر است و از واژه بهره ور مشتق شده که کلمه بهره ور به استناد فرهنگ فارسی معین به معنای بهره بر، سودبرده و کامیاب است. بنابراین بهره وری در ادبیات فارسی به معنای بهره وری و کامیابی می شود. بین معنای لغوی آن در زبان انگلیسی و ادبیات فارسی تفاوت وجود دارد و برگزیدن واژه بهره وری به جای کلمه جایگزینی دقیق نیست و نمی تواند از معنای لغوی به تعریف کاربردی بهره وری رسید(تبریزی، 1388).
معادل های دیگری مانند بازدهی، قدرت تولید در بعضی از متون برای واژه و باروری کارآمد برگزیده شده است که جملگی همین مفهوم و معنا را افاده می نمایند و می توانند هم معنا با بهره وری به کار روند.
اهمیت بهره وری
در سطح ملی، بهره وری با خروجی های مهم اقتصادی ارتباط دارد. رشد بهره وری عامل مهمی در کنترل تورم است و بر برخی عوامل غیراقتصادی نیز تأثیر می گذارد. رشد بهره وری منجر به تولید کالاهایی با هزینه کمتر در مقایسه با کالاهای مشابه می شود. افزایش بهره وری به معنی تولید کالاها و خدمات مشابه با ورودی های کمتر است ؛ به عبارت دیگر افزایش بهره وری دستیابی به خروجی های بیشتر برای ورودی های مشابه را فراهم می کند. افزایش بهره وری کیفیت زندگی را نیز افزایش می دهد(کاظمی، 1381).
بهره وری و رشد آن در سطح صنعت و سازمان نیز اهمیت دارد. چنانچه رشد بهره وری یک صنعت یا سازمان از رقبای دیگر بیشتر باشد، آن صنعت یا سازمان موفق تر خواهد بود، چرا که
افزایش بهره وری موجب کاهش هزینه ها، کاهش قیمت ها و در نهایت رقبتی شدن محصولات آن صنعت یا سازمان می شود. بهره وری و رشد آن تأثیرات مهمی بر افراد دارد. به غیر از افزایش کیفیت زندگی، منجر به استفاده بهتر از زمان، اوقات فراغت بیشتر و پیشرفت سازمان ها می شود و افزایش رضایت کارکنا
