انسان اشرف مخلوقات و خلیفه خدا ، بر روی زمین می باشد امّا دستیابی به این مقام، به سادگی میسّر نمیباشد بلکه تلاش و ممارست بسیاری را می طلبد .
انسان مختار، در این دنیا که به سان گذرگا هی است؛ درمیان دوراه قرار دارد که یکی به اسفل السّافلبن و دیگری به اعلی علیّین ختم می شود . یکی او را به شقاوت و بدبختی و دیگری به سعادت و کمال می رساند .
هدف از آفرینش انسان اینست که با انتخاب راه صحیح و طی کردن صراط مستقیم به مقام قرب الهی نائل شود و این میسّر نیست مگر اینکه به دعوت حقّ، لبّیک گوید و با بهره گیری از تعالیم روشنگر وحی، نیک و بد را باز شناخته و پس از آشنایی با وظایف و مسئولیّتهای خویش در عمل به آن کمر همّت بند .
در این مجموعه قصد داریم پس از آشنایی با مفاهیم واژه ها ی کلیدی و شرایط مسئولیّت پذیری به اهمیّت و ضرورت و جایگاه مسئولیّت پذیری و وظیفه شناسی در آیات و روایات بپردازیم و پس از آشنایی با مختصری از وظایف انسانی, در مقابل خود، خانواده و اجتماع ، به ارائه راهکارهایی جهت ایجاد انگیزه برای پرورش حسّ مسئولیّت پذیری بپردازیم و برخی از موانعی را که موجب می شود این حسّ ارزشمند در وجود انسان کمرنگ شود بر شمریم.
واژه های کلیدی این بحث عبارتند از: مسئولیّت ، وظیفه، تکلیف، تعهّد ، حقّ، وزر و مشارکت جویی.
آشنایی با مفاهیم واژه های کلیدی و ارتباط آنها با یکدیگر
«مسئولیّت»؛ در لغت به معنای موظّف بودن و یا متعهّد بودن به انجام امری می باشد.1
«وظیفه»؛ به آن چیزی اطلاق می شود که شرعاً یا عرفاً بر عهده کسی باشد.2
«تکلیف»؛ به معنای بار کردن کاری سخت توأم با رنج، بر کسی می باشد.3
«تعهّد»؛ به معنای گردن گرفتن کاری4 و همچنین عهد و پیمان بستن5 نیز آمده است .
«حقّ»؛ در این مبحث به معنای سهم و نصیب می باشد.6
هر یک از این واژه ها به نوعی با یکدیگر ملازم می باشند. به عنوان نمونه ؛ تا وظیفه ای بر دوش کسی نباشد، مسئولیّتی در قبال انجام دادن یا ندادن آن نخواهد داشت و در مورد آن ، بازخواست نخواهد شد .
واژۀ «تکلیف» نیز با «مسئولیّت» و «وظیفه»،ملازم است ؛ چرا که در هر سه مورد چیزی بر عهدۀ شخص می باشد که اجرای آن ، لازم و واجب است.
واژۀ «تعهّد» نیز با سه واژۀ اخیر در ارتباط است ؛ چرا که درهر حال فرد متعهّد ، موظّف و مکلّف است آنچه را که به آن تعهّد داده است به انجام برساند و در این مورد مسئول می باشد .
کلمه «حقّ» نیز با واژه های اخیر تناسب دارد زیرا هرگاه سخن از حقّ به میان می آید ، تکلیف و مسئولیّتی هم در پی آن خواهد بود و با اثبات حقّ برای یک طرف تکلیف و مسئولیّتی هم برای طرف دیگر بوجود می آید . لذا در بحثهای آینده هر کجا از این الفاظ استفاده شود این ارتباط و ملازمه مدّ نظر می باشد.
زیر بنای مسئولیّت پذیری
پس از آشنایی مختصر با مفاهیم واژه های کلیدی و ارتباط آنها با یکدیگر ، لازم است بدانیم که مسئولیّت پذیری، مقدّمات و شرایطی دارد و زمانی می توان مسئولیّتی را به فردی سپرد که او این شرایط را احراز کرده باشد. لذا در ادامه مختصراً به این شرایط و مقدّمات اشاره ای خواهیم کرد:
1- مسئولیّت پذیری زمانی تحقّق می پذیرد که رسالت و تکلیفی در کار باشد؛ یعنی انسان، قبلاً کارهایی را با اراده و اختیار خویش پذیرفته باشد و سپس مسئولیّت انجام آن را به عهده گیرد نه کارهایی که تحت تأثیر جاذبه میل ها و دافعه خوف ها انجام می دهد .
2- مسئولیّت در جایی اعتبار می شود که فرد، دارای قدرت تمیز و ادراک باشد ؛ لذا انسان ناآگاهی که دارای قدرت درک و فهم نمی باشد را نمی توان ملزم به انجام کاری کرد و به او مسئولیّتی را سپرد .
3- زمانی می توان فرد را در مقابل وظیفه ای که داشته است مورد بازخواست قرار داد که آن فرد، قبلاً مسئولیّت خود را شناخته باشد و این مستلزم رسایی پیام و دریافت آن توسّط فرد مکلّف می باشد .
4- تکلیف کردن متوقّف بر قدرت انجام وظیفه از سوی فرد مکلّف است لذا فرد ناتوان هر چند که آگاه باشد به دلیل اینکه کار از حوزه عمل و قدرت او خارح است مسئول نخواهد بود.
5- زمانی می توان فرد را مسئول دانست که او با اختیار و اراده خود ، انجام یا ترک کاری را به عهده گرفته باشد نه اینکه مجبور به این کار شده باشد.
بدون شروط بالا مسئولیّت دادن به کسی و بازخواست کردن از او معنایی ندارد و این مقدّمات ، از شرایط اساسی مسئولیّت پذیری می باشد.
اهمّیّت مسئولیّت پذیری در آیات و روایات
نظام حقوقی اسلام نظامی تکلیف گراست؛ به عنوان مثال در متون دینی وقتی صحبت از حقّ انسـانها می شود بحث از حقوقی است که انسانهای دیگر بر ما دارند و به عبارت دیگر مسئولیّتی که ما در قبال دیگران داریم . البته چون این حقوق طرفینی است ما نیز این حقوق را بر عهده دیگران داریم امّا بدلیل همان بعد سازندگی و تربیت و هدایت که دین اسلام برای خود، قائل است در بیان به جنبه تکلیف و وظیفه و مسئولیّت ، توجّه بیشتری می کند ؛ لذا امام سجّاد- علیه السّلام- می فرماید:
اِعلَم رَحَمَکَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیکَ حُقوقاً مُحیطَةٌ بِکَ فِی کُلِّ حَرَکَةٍ تَحَرَّکتَها وَ سَکَنَةٍ سَکَنتَها اَو حالٍ حَلَّتها اَو مَنزِلَةٍ نَزَلتَها اَو جارِحَةٍ قَلَبتَها اَو ءَالَةٍ تَصَرَّفتَ فِیها فَاَکبَرِ حُقُوقُ اللهِ تَبارَکَ وَ تَعالی عَلَیکَ ما اَوجَبَ عَلَیکَ لِنَفسِهِ مِن حَقِّهِ الّذی هُوَ اصلُ الحُقوقِ 7
بدان که خدای عزّوجلّ را بر تو حقوقی است که در هر جنبشی که از تو سر می زند و هر آرامشی که داشته باشی و یا در هر حالی که باشی یا در هر منزلی که فرود آیی یا در هر عضوی که بگردانی یا در هر ابزاری که در آن تصرّف کنی، آن حقوق اطراف تو را فرا گرفته است . بزرگترین حقّ خدای تبارک و تعالی همان است که برای خویش بر تو واجب کرده؛ همان حقّی که ریشه همه حقوق است.
امام سجّاد-علیه السّلام- نمی فرماید تو بر گردن دیگران حقّی داری که آنها باید در مورد تو رعایت کنند بلکه می فرماید؛ حقوقی تو را احاطه کرده ؛ یعنی حقوقی که دیگران بر گردن تو دارند و تو باید از عهدۀ آنها برآیی. همانطور که دیدیم اسلام دینی تکلیف گراست و اصولاً دینداری بدون مسئولیّت پذیری و تعهّد معنایی ندارد. در ادامه به اهمیّت مسئولیّت پذیری و جایگاه آن در قرآن و سنّت می پردازیم.
در قرآن مجید آیات فراوانی وجود دارد که اهمیّت مسئولیّت پذیری و وظیفه شناسی را برای انسان بیان کرده است؛ به عنوان مثال قبول مسئولیّت در قرآن ، به بار سنگین تشبیه شده است.
خداوند در قرآن می فرماید:
وَلا تَزِروا وازِرَةً وِِِِزرَ اُخری...
هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد
در این آیه «وزر» به معنی سنگین است و در برخی از تفاسیر به معنای «گناه» و «مسئولیّت» نیز آمده است. خداوند در این آیه ما را به این معنا رهنمون می شود که بار سنگین مسئولیّت را احدی خود انسان بر دوش نمی کشد و در روز رستاخیز هر کس مسئول پاسخگویی به اعمال خویش است.8 و ابعاد این پاسخگویی به قدری وسیع است که حتّی اعضاء و جوارح انسان را نیز در بر می گیرد خداوند در قرآن می فرماید:
وَلا تَقفُ ما لَیسَ لَکَ بِهِ عِلمٌ اِنَّ السَّمعَ وَ البَصَرَ وَالفُؤادَ کُلُّ اولئکَ کانَ عَنهُ مَسئولاً 9
از آنچه نمی دانی پیروی نکن ؛ چرا که گوش و چشم و دلها همه مسئولند
خداوند در وصف مؤمنان می فرماید :
اِنَّما المُؤمِنونَ الّذینَ اِذا ذُکِرَ اللهُ وَجِلَت قُلوبُهُم 10
مؤمنان کسانی هستند که هر وقت نام خدا برده شود دلهایشان ترسان گردد
«وجل»؛ همان حالت خوف و ترسی است که سرچشمه آن گاهی بخاطر درک مسئولیّتها و احتمال عدم قیام به وظایف لازم در برابر خدا می باشد که این حالت به عنوان یکی از صفات مؤمنان ذکر شده است.11
مسئولیّت پذیری از چنان اهمیّتی برخوردار است که در بسیاری از تفاسیر از امانت الهی، به همان تعهّد و قبول مسئولیّت یاد شده است و علّت اینکه این امانت عظیم ، به انسان سپرده شد این بود که او این قابلیّت را داشت و می توانست ولایت الهی را پذیرا گردد ؛ یعنی در جادّه عبودیّت و کمال بسوی معبود لایزال سیر کند؛12 چنانکه خداوند در قرآن می فرماید:
اِنّا عَرَضنا الاَمانَةَ عَلَی السَّماوَاتِ وَالاَرضِ وَ الجِبالِ فَاَبَینَ اَن یَحمِلنَها وَ اَشفَقنَ مِنهَا وحَمَلَهَا الاِنسَانُ اِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً 13
ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم آنها از حمل آن ابا کردند و از آن هراس داشتند امّا انسان، آن را بر دوش کشید، او بسیار ظالم و جاهل بود.
مسئولیّت پذیری درلسان روایات نیز همواره از اهمیّت بالایی برخوردار بوده است. امام علی-علیه السّلام- آنچنان خود را در پیشگاه خدا مسئول می داند که حتّی دریاره آنچه می گوید وجود خویش را ضامن قرار داده و می فرماید:
ذِمَّتی بِما اَقُولُ رَهِینَةٌ وَ اَنا بِهِ زَعِیمٌ 14
عهده ام در گرو درستی سخنم قرار دارد و نسبت به آن ضامن و پایبندم
و همین احساس مسئولیّت بود که ایشان را به قبول خلافت وادار کرد چنانکه می فرمایند:
هان به خدایی که دانه را شکافت و انسان را بوجود آورد . اگر حضور حاضر و تمام بودن حجّت بر من بخاطر وجود یاور نبود واگر نبود عهدی که خداوند از دانشمندان گرفته که در برابر شکمبارگی هیچ ستمگر و گرسنگی هیچ مظلومی سکوت ننمایند دهنه شتر خلافت را بر کوهانش می انداختم و پایان خلافت را با پیمانه خالی اوّلش سیراب می کردم آنوقت می دیدید که ارزش دنیای شما نزد من از اخلاط دماغ بز کمتر است.15
امام علی– علیه السّلام- بارها پیروان خودرا به تقوی درقبال مسئولیّتهایی که بر دوش گرفته اند سفارش کرده و حتّی آنان را در مقابل زمین و حیوانات نیز مسئول دانسته و می فرمایند:
اِتَّقُوااللهَ فِی عِِبادِهِ وَ بِلادِهِ فَاِنَّکُم مَسئُولُونَ حَتّی عَنِ البِقاعِ وَ البَهائِمِ وَ اَطِیعوا اللهَ وَ لا تَعصُوهُ 16
از خدا نسبت به بندگان و شهرهایش پروا کنید زیرا دارای مسئولیّت هستید حتّی نسبت به زمینها و حیوانات و خداوند را اطاعت کنید و از نافرمانی او بپرهیزید.
البته روایات بسیـاری در این زمیـنه وجود دارد که به دلیل محدودیّت دامـنه بحـث از ذکر آن خودداری می کنیم و در ادامه به ضرورت مسئولیّت پذیری و وظیفه شناسی می پردازیم .
ضرورت مسئولیّت پذیری و وظیفه شناسی
با نظر به مطالبی که گفته شد ، این سئوال پیش می آید که پاسخگو بودن در برابر یک مرجع برتر چه ضرورتی دارد؟ و اگر انسان مسئولیّتی را نمی پذیرفت چه اتّفاقی می افتاد؟
همانطور که می دانیم آفرینش انسان و جهان ، هدفدار بوده است و هدف از آفرینش انسان عبادت و بندگی خداوند می باشد . خداوند در قرآن می فرماید :
وَما خَلَقتُ الجِنَّ وَ الاِنسَ اِلّا لِیَعبُدُونَ 17
جن و انس را نیافریدم جز اینکه مرا عبادت کنند.
خداوند متعال راه رسیدن به قرب الهی و طریقه عبادت و بندگی خود را به صورت برنامه هایی به رسول خویش ابلاغ کرده است و پس از پیامبر - صلّی الله علیه و اله – اوصیاء او وظیفه آموزش معارف دین را بر عهده دارند . در این میان ما مسلمانان که به این دعوت لبّیک گفته ایم وظایف و مسئولیّتهایی پیدا می کنیم که عمل به آنها ما را به کمال انسانی خویش نزدیک می سازد .
بزرگترین مسئولیّت انسان، در برابر نعمت هدایت و ولایت می باشد ؛ چرا که بدون تشریع دین و هدایت انسان،تمامی راهها به سوی کمال و سعادت او مسدود می شد . امام رضا –علیه السّلام- می فرمایند:
اِنَّ اَوَّلَ ما یُسئَلُ عَنهُ العَبدَ یَومَ القیامَةِ الشَّهادَةُ وَ النُّبُوَّةُ وَ مُوالاتِ عَلیِّ بنِ اَبیطالِبِ عَلَیه السّلامِ 18
همانا اولین چیزی که در روز قیامت از بنده سئوال می شود ؛ شهادت به یگانگی خدا و رسالت پیامبر و دوستی علی بن ابیطالب علیه السّلام است
لذا اگر ما در مقابل این نعمتهای ارزشمند که خداوند برای هدایت بشر به او ارزانی داشته است احساس مسئولیّت نکنیم حیاتی پوچ و بی هدف داشته هرگز به مقام والای انسانیّت نائل نمی شویم و اینجاست که ضرورت مسئولیّت پذیری در برابر خداوند متعال مشخّص می شود .
مسئولیّت حقیقی در مقابل خداست
همانطور که در بحثهای قبلی اشاره کردیم؛ دو واژه حقّ و مسئولیّت با یکدیگر ملازم هستند؛ لذا هر کجا سخن از حقّ می شود متقابلاً و غیر مستقیم ، به مسئولیّت و تکلیف در قبال آن حقّ نیز اشاره شده است .
بر اساس بینش دینی ، ما می توانیم برهان اقامه کنیم که چون همه هستی از آن خدای متعال است و او مالک همه چیز است، هرکجا حقّـی باشد، اصالتاً از آن خداست و هیچ حقّـی برای کسـی به خودی خود ثـابت نمی شود ؛ مگر اینکه خداوند، آن حقّ را به آن موجود اعطا کرده باشد . لذا خداوند حقّ تصرّف در هر موجودی را خواهد داشت و از آن طرف هیچ موجودی ، حقّی بر خداوند و سایر موجودات ندارد ؛ چون هیچگونه مالکیّت و خالقیّتی نسبت به آن ندارد . پس نتیجه می گیریم که مسئولیّت واقعی ما در مقابل خداوند است.19
در اثبات اینکه مسئولیّت حقیقی در مقابل خداوند است دلایل نقلی بسیلری وجود دارد که ما در اینجا تنها به روایتی از امیرالمؤمنین علی –علیه السّلام - اشاره می کنیم که می فرمایند:
و لَو کانَ لِاَحَدٍ اَن یَجرِیَ لَهُ وَ لا یَجرِیَ عَلَیهِ لَکانَ ذلِکَ خالِصاً لِلّهِ سُبحانَهُ دُونَ خَلقِهِ لِقُدرَتِهِ علی عِبادِهِ وَ لعَدلِهِ فی کُلِّ ما جَرَت عَلَیهِ صُرُوفُ قَضائِهِ وَلکِنَّهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَی العِبادِ اَن یُطِیعُوهُ وَ جَعَلَ جَزاءَهُم عَلَیهِ مُضاعَفَةِ الثَّوابِ تَفَضُّلاً مِنهُ وَ تَوَسُّعاً بِما هُوَ مِنَ المَزِیدِ اَهلُهُ 20
و اگر کسی را بر دیگری حقّی ثابت است و آن کس را بر وی حقّی نباشد این حقّ فقط برای خدای سبحان است نه غیر او ؛ بخاطر احاطه قدرتش بر بندگان و عدالتش در تمام آنچه که فرمانش در آن جاری است ولی حقّش را بر بندگان چنین مقرّر فرمود که او را بندگی کنند و مزد عبادت را بر عهده خود، برای بندگان ، چند برابر قرار داد به علّت تفضّل و کرمی که دارد و افزون دهی که شایسته و اهل آن است.
حضرت در این روایت تنها خداوند را صاحب حقّ میداند که این حقّ همان اطاعت و بندگی خداست.
محقق : فاطمه آذر مهر
علاقمندان جهت رویت پایان نامه مذکور می توانند به بخش پژوهش مدرسه علمیه نرجس سلام الله علیها مراجعه نمایند
مسئولیت پذیر بودن باعث انجام بهتر و صحیح تر کارها و پروژه ها می گردد. اشخاص مسئولیت پذیر به علت پاسخگو بودن قابل اعتمادترند و جلب اعتماد دیگران یکی از زمینه های مهم پیشرفت است.
مسئولیت پذیری همراه با قبول مسئولیت های بزرگتر(به شرطی که فرد شرایط لازم و کافی امور مربوطه را داشته باشد) عاملی مهم جهت تسریع روند پیشرفت های فردی و اجتماعی است. این ویژگی در هر حرفه یا شغلی بر میزان اعتبار اجتماعی شخص می افزاید. احساس ارزشمند بودن و عزت نفس از نتایج دیگر آن است. اینان به دلیل اعتباری که در جامعه کسب می کنند برجسته تر هستند و به بدین ترتیب ترقی و پیشرفت را نصیب خود و جامعه می کنند.
ویژگی های افراد مسئولیت پذیر:
*داشتن اعتماد به نفس
*فعال بودن و پویایی
*قبول شکست ها درصورت ناکامی به جای مقصر دانستن دیگران یا توجیه شکست ها
*تلاش جهت جبران ناکامی ها
*انعطاف پذیر بودن درصورت لزوم
*پاسخ گو بودن نسبت به امور محوله
*هدفمند کردن فعالیت ها
*برنامه ریزی جهت دسترسی به اهداف ازقبل تعیین شده
درصورت آموزش صحیح در محیط خانه و اجتماع جهت استقلال افراد در اولین فرصت ممکن، مسئولیت پذیری آنان نیز در آینده بیشتر می شود. همچنین اگر مسئولان جامعه ای نسبت به اموری که به آنان محول شده است، مسئولیت پذیر نباشند، به علت اثرات سویی که این مسئله برجای می گذارد، یک ضد ارزش به ارزش تبدیل می شود و ازطرفی دیگر یک معضل فرهنگی ایجاد می کند به نحوی که افراد به جای تلاش درجهت رفع مشکلات و بررسی علل ناکامی ها، آن را توجیه کرده و به دنبال مقصر دیگری می گردند تا خود را پاک و لایق نشان دهند. بدین ترتیب زمینه یادگیری رفتارهای ناصحیح در جامعه اتفاق می افتد که این خود عامل عقب افتادگی و درماندگی آن کشور در حوزه های مختلف خواهد شد.
مسئولیت پذیری در بستر رشد اجتماعی
نتیجه ی رشد اجتماعی ، همانا مهارت اجتماعی دانش آ موزا ن است و مهارت اجتماعی استعدادی است که باعث بروز رفتارهایی می شود که به صورت مثبت یا منفی تقویت می شوند و نه رفتارهایی که مورد تنبیه وا قع می شوند یا توسط دیگران خاموش می شوند .این مهارتها می توانند در روابط آ د می با دیگران نتایج مثبت و موفقیت آمیزی به وجود آورند .
مهارت های اجتماعی شا مل :
مهارت در تشخیص خصوصیات گروه ؛ مهارت در ارتباط گیری با گروه ؛ مهارت گوش دادن ؛ مهارت همد ردی ؛ مهارت در ارتباط غیر کلا می ؛ مهارت در تشخیص ا حسا س ها ی خویش ؛ و مهارت کنترل خویش است .
مسئولیت پذیری دا نش آ موزان یکی از ارزش های مهم و غالب اجتماعی است و زمانی عملی می شود که وجدان جمعی بیدار و پرورش یابد . وجدان جمعی عبارت است از این که در تک تک دانش آموزان ا حساس تعهد ؛ مسئولیت پذیری ؛ ا حساس تکلیف الهی ؛ پاسخگو بودن ؛ و وجدا ن فردی شکل بگیرد و پرورش یا بد و جوانان بتوانند کیفیت های ایجاد شده را با هم هماهنگ ، و تعهدات گروهی را پایه گذاری کنند تا در نهایت به تعهد اجتماعی منجر شود .
رشد اجتماعی ومسئولیت پذیری دا نش آ موزان را می توان درابعا د مختلف خانوا ده ، مدرسه، جامعه مورد ارزیابی قرار دا د .
بُعد خانواده :
خانواده ، نهاد یا جایی است که رشد اجتماعی و به دنبال آن مسئولیت پذیری به صورت واقعی شکل گرفته و نهادینه می شود . رفتارها و عملکرد ها در خانواده وا قعی تر از جامعه و مدرسه است . بر این اساس بهتر می توان آن را ارزیابی و اصلاح کرد .
خانواده در زمره ی گروه های غیر رسمی است که هدف عمده ی آن اجتماعی کردن است و به لحاظ دارا بودن ویژگی های گروه نخستین و ا یجاد روابط چهره به چهره و صمیمانه بین اعضای خانوا ده و همچنین برانگیختن تعلقات شد ید ا حساسی و عاطفی ، بیشترین تأ ثیر را در پذیرش ارزش ها و الگوهای رفتار اجتماعی و یا به عبارتی اجتماعی شدن هدایت می کند .
زیر بنای مشارکت در جامعه و خانوا ده این است که اعضای خانواده و به ویژه دانش آ موزا ن به درجه ی مطلوبی ا ز رشد اجتماعی رسیده باشند . بر این اسا س لازم است مهارت های اجتماعی آنان مورد بازنگری و تقویت قرار گیرد . مدرسه معمولاً یافته های علمی و دا نشی را به دانش آ موزان می دهد و این یافته ها زما نی که با مهارت های اجتماعی تلفیق شود به مسئولیت پذیری منجر می گردد.
یکی از نمود های عملیاتی رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری این است که دانش آموزا ن به صورت مطلوب و خود جوش از یافته های مدرسه در حل مشکلات خانواده بهره گیرند . زمانی که دا نش آموزا ن به دانش روز مجهز شوند ، اما از آن درا مور خانوا ده بهره نگیرند ، مطلوب نیست . زمانی می توا ن عملکرد دانش آموزان را مطلوب و مفید دانست که آن ها د انش ِ آموخته شده را در خانوا ده جاری نمایند . دانش و رشد اجتماعی دو روی یک سکه هستند و تلفیق آ ن ها منجر به شکل گیری مشئولیت پذیری می شود و نمود دیگر این، که دانش آ موزان تکالیف خود را در منزل بدون گوشزد و یادآوری دیگران انجام دهند . یکی از مشکلات خا نوا ده ها این است که دانش آ موزان تکالیف خود را به خوبی انجام نمی دهند و لازم است مدرسه یا خانواده قبل ا ز تأ کید بر انجام تکالیف ، روی رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری آنان کار کند . زمانی که این دو کیفیت ایجاد شد انجام تکالیف به راحتی صورت می گیرد .
بُعد مدرسه :
مدرسه نهادی است که رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری در آن پرورش یافته و چکش کاری می شود . شرکت در فعالیت های درسی توسط دانش آ موزان امری است که وظیفه ی رسمی آنان محسوب می شود . هر چقدر دانش آموزان بیشتر دا وطلب شرکت در فعالیت های فوق برنامه باشند ، بیانگر رشد اجتماعی است .
یکی ا ز جنبه های مهم تعا مل دانش آ موزان که بیانگر رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری است بازی های آنان است . بازی وسیله ای برای افزایش فعالیت های مربوط به مهارت های اجتماعی به شمار می رود . بازی می توا ند وسیله ای برای آ موزش مهارت هایی چون رعایت نوبت ؛ شراکت در ابزار ؛ برنده یا بازنده ی خوب شدن ؛ کار گروهی ؛ تعاون ؛ توجه به جزئیات ؛ پیروی از مقررات ؛ خویشتن داری و انواع مهارت های حل مسأ له با شد .
به نظر « گوردن » بازی نوعی تقلید از زندگی واقعی و وسیله ای برای آزمودن حوادث دنیای واقعی است . میزان ، نحوه و کیفیت بازی دانش آ موزا ن بیانگر رشد اجتماعی آنان است.
در کلاس درس امور مختلفی وجود دارد که معلم و دانش آ موز باید به کمک همدیگر در مورد آن ها تصمیم گیری نمایند .هرچه قدر دانش آ موزا ن از رشداجتماعی کمتری برخوردا ر باشند ، نقش معلم در تصمیم گیری پررنگ تر شده وتصمیم گیری انفرادی برکلا س درس حاکم می شود. تصمیم گیری در مورد چگونگی تدریس ؛ محتوا ؛ نوع و نحوه ی امتحان ؛ نحوه ی کلا س داری و ... باید مشارکتی انجام شود که رشد اجتماعی دانش آ موزان تضمین کننده ی آن می باشد .
یکی از جنبه های توسعه یافتگی دانش آموزان این است که در تصمیم گیری های مختلف مربوط به ادا ره ی مدرسه مشارکت جدی و فعا ل داشته باشند . تحقق شعار و آرمان مدرسه محوری بستگی به درجه و میزان رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری دانش آ موزان دا رد .
بُعد جامعه :
نمود عملی رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری دانش آ موزان ، در جامعه مشروعیت مییابد . رفتارها و عملکرد ها ی دانش آموزا ن در امور جامعه و ا مور شهروندی موجب میگردد که آنان خودشان را محک بزنند . همچنین فرصتی فراهم می شود تا بهتر بتوان مهارت های اجتماعی را سنجید .
جامعه ی سالم یکی ا ز نهادهایی است که به خوبی و با معیارهای واقعی می تواند در مورد رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری محصولات آ موزشی و پرورشی قضاوت واقعی نموده و راه کارهای مناسبی برای اصلاح آن ارائه نماید .
به طور کلی معیارهایی را که توجه به آن ها بیانگر رشد اجتماعی در بُعد رعایت هنجارهای جامعه است ، می توان به شرح زیر بیان نمود :
• رعایت نوبت در گرفتن امکانات مختلف ؛
• رعایت ادب و نزاکت در برخورد با دیگران ؛
• مصون ماندن از بلا یای اجتماعی نظیر اعتیاد به مواد مخدر ؛
• نداشتن بزهکاری های خفیف یا متوسط ؛
• پیروی از مقررات جمعی ؛
• آراستن ظاهر مطابق با ارزش های مناسب جامعه ؛
• رفت و آ مد مناسب ، رفتار متعا د ل در تغذیه ؛
نهاد مسجد :
مسجد یکی از محل ها یی است که رشد دهنده ی بینش دینی ، سیا سی و اجتماعی دانش آموزان است و هر ا ندا زه دانش آموزان در فعالیت های مختلف مسجد شرکت نمایند ، رشد اجتماعی و به ویژ ه مسئولیت پذیری آنان تقویت و عملیاتی می شود . مسجد به عنوان یک نها د مذهبی و مدنی در تربیت شهروندان آینده ؛ شکل دهی و پرورش عقاید ؛ و استا ندارد نمود ن رفتار و منش نقش به سزا یی دارد .
دانش آ موزان در مدرسه تحت آموزش رسمی قرار می گیرند و بدین لحاظ کمتر رفتارهای واقعی خود را بروز می دهند و به لحاظ محد ودیت ها یی که وجوددارد ، نمی توا ن به طور واقعی میزان رشد اجتماعی آنان را در مدرسه مورد ارزیابی نمود .
دانش آ موزا ن در نهادهای آ موزش فوق برنامه با داشتن ماهیت غیر رسمی ، رفتارهای واقعی خود را بهتر به معرض نمایش می گذارند و از این بابت می توان در مورد کم و کیف ، و اصلاح آن نظر دا د و آن را ارزیابی نمود .
پس می توان نتیجه گرفت که :
رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری دانش آموزان در ابعاد مختلف به بلوغ ارتباطی ؛ بلوغ در تشخیص موقعیت ها ؛ بلوغ در گفت و شنود ؛ مهارت همکاری و همد ردی شده ؛ همچنین مهارت های اجتماعی دانش آ موزان را تقویت می کند .
بنابراین نظام آ موزشی باید در کنار آ موزش های رسمی و کلاسیک و برنامه ریزی شده در زمینه ی مهارت های اجتماعی وچگونگی مشارکت دانش آ موزان به صورت عملی برنامه ریزی نما ید . دانش آ موزان و جوانان وقتی افرا دِ مفیدی هستند که بتوانند مشکلات جامعه را از طریق ایفای درستِ نقش حل کنند .
نقش مدرسه در مسئولیت پذیری اجتماعی دانش آموزان ابتدایی
میزان پذیرفتن مسئولیت های اجتماعی و شرکت در کارهای گروهی با اعتماد به نفس دانش آموزان رابطه مستقیم دارد.
اعتماد به نفس چیست؟
اعتماد به نفس ارزشیابی کلی ما درباره فضایل و قابلیتهای خودمان ارزشهایمان اجزای بدنی پاسخهای دیگران نسبت به خود و حتی گاهی نسبت به دارایی هایمان است.
اعتماد به نفس با افسردگی رابطه معکوس دارد و کسانی که اعتماد به نفس بالاتری دارند از قدرت سازگاری بیشتری با محیط برخوردارند.
اولین نماد درونی اعتماد به نفس رضایت خاطر است. کسانی که اعتماد به نفس دارند با احساس توانایی ها و تا حدی به فعلیت در آمدن این توانایی ها احساس خوب و رضایت خاطری عمیق دارند و نماد بیرونی این رضایت خاطر تبسمی است که بر لب دارند.
احساس خوب بودن و ارزشمند بودن فرد زمانی پدیدار می شود که احساس کند مورد علاقه دیگران قرار گرفته و کارش مورد قبول است، بر عکس طرد شدن، دوم قرار گرفتن و... به احساس بی ارزشی منتهی می شود.
باید شرایطی فراهم کنیم که کودکان تجربیات موفقیت آمیزی داشته باشند. ایجاد حس رقابت سالم در زمینه های مختلف تحصیلی، ورزشی، علمی و... نیز باعث شرکت پذیری بیشتر فرد در گروه شده و احساس مسئولیت پذیری در جمع را در او تقویت می کند.
البته بایستی در ضمن اینکه نوجوان را به شرکت در جمع و جامعه تشویق می کنیم او را از خطراتی که ممکن است او را تهدید کند آشنا نماییم و راه مقابله با آنها را نیز با راهنمایی به او بیاموزیم. باید او را از
فرجام کسانی که در جریان زندگی قید ها را گسستند و به هر پلیدی و انحرافی تن دادند، آگاه ساخت. باید در نزدشان از گل های پر پر شده یاد کرد که به علت تزلزل در اراده، سستی در حفظ شرف و عفاف، سقوط کردند و البته ذکر ریشه های این سقوط نیز بسیار مفید و مؤثر است.
بهره گیری از مننطق و برهان به مراتب مؤثرتر از اعمال فشار و تهدید است. فشار و تهدید اگر در کوتاه مدت مشکلی را حل کند، در دراز مدت سرنوشت ساز و کار ساز نخواهد بود.
محبت های خالصانه والدین قطراتی هستند که به تدریج وجود نوجوان را سیراب می کنند بنابراین از یادآوری این مطلب به پدرها و مادرها نباید غافل ماند.
- چگونگی ایجاد حس مسئولیت پذیری در جامعه:
- هیچ اجتماعی حاضر نیست نسل جوانتر را به خاطر شور و هیجان و نگرانی هایی که در برابر وضع موجود دارد، محکوم یا طرد کند. هر اجتماعی ناچار به همکاری و دمسازی با نسل جوان خویش است. جوان علاقه فراوانی به آموختن و نیروی بی پایانی برای به کار انداختن دارد.
- بسیار طبیعی است که او بخواهد یاد بگیرد و فعالیت کند. حال اگر مطالب درست و سودمند به روش های صحیح به او آموخته نشوند او به سراغ آموختن چیزهای دیگری خواهد رفت.
اگر او با معرفت ناب اسلامی اشنا نشود، گرفتار دام غربیان یا شرقی ها خواهد شد. اگر او در
خانواده همدرد نیابد، اگر در جامعه همدل نیابد، پس به کجا پناه برد؟
بنابراین لازم است برای تفهیم عقاید و افکار اسلامی به نسل جوان نهایت تلاش و کوشش خود را به کار بندیم تا این سرمایه های گرانبها به دست نا اهلان نیفتند. برای رسیدن به چنین مقصودی باید به اهداف زیر توجه شود:
1- آشنا کردن و سوق دادن جوانان به دین مبین اسلام.
2- تلاش برای ایجاد هر چه بیشتر روابط دوستانه با آن ها.
3- جذب جوانان به سمت فرهنگ غنی و حیات بخش اسلامی.
دیگر آنکه تلاش کنیم اعتماد به نفس آنها را تقویت نماییم و با تشویق های گوناگون در انجام مسئولیت های اجتماعی آنها را یاری نماییم. یعنی اینکه خود او را به او بشناسانیم و همواره به او بگوییم که” تو می توانی“
”خود“ترکیبات متعددی دارد: خود فیزیکی، خود اجتماعی، خود عاطفی، خود آرمانی و... و به دنبال این شناخت قضاوت های فرد درباره خودش شکل می گیرد.
مسئولیت پذیری یکی از الگوهای پیشنهادی کشورهای توسعه یافته آموزشی برای دستیابی به اهداف توسعه کیفی و همه جانبه می باشد.
در این مدل که بر گرفته از مدیریت فرایند مدار می باشد
افزایش کیفیت کاری پرسنل
عملکرد کتبی آموزشگاه رضایت مندی
مدیریت ورهبری آموزشگاه مشتریان مدرسه
بازتاب عمل مدرسه درمحیط
اجتماع
برنامه های مدیران مدارس و خط مشی ها در راهبرد های تنظیم برنامه و موفقیت دستیابی به
اهداف آن می باشد. در این راستا نقش اطلاع گیری و ارائه الگوهای عملی در برخورد با موضوعات گوناگون آموزشی، تربیتی، پژوهشی، اداری و... مشخص بوده و در اخذ تصمیمات کلیدی در محیط آموزشگاه بسیار مهم و ضروری خواهد بود.
استقرار سیستم های استاندارد: در این راستا بهره گیری از استاندارد های عملی در آموزش نظیر الگوهای مناسب و بهنجار تدریس، رفتار منطبق با ارزش های عرف و شرع جا معه را فراهم می نماید.
ویژگی های مدارس برتر: در اینگونه مدارس مدیران توجه خاصی به ترویج فرهنگ مسئولیت پذیری اجتماعی دانش آموزان ، معلمان و عوامل اجرایی و پایداری آن ها در حال و آینده دارند، و به ترویج ریسک فرصت کار بر روی پروژه های اجتماعی و گروهی می پردازند و تلاش می کنند تاثیرات نامطلوب در مدرسه را به حد اقل برسانند.
مسئولیت پذیری دانش آموزان:
دانش آموزان در قبال رفتارشان هر چه بیشتر احساس مسئولیت کنند، نیاز کمتری به اعمال مدیریت از سوی معلم خواهند داشت. به همین جهت باید بیش از پیش در جهت مسئولیت پذیر کردن دانش آموزان بکوشیم.
اغلب ما مسئولیت را به ان دسته از دانش آموزان میدهیم که قبلا در این راستا خود را نشان داده اند. واقعا چه حسنی در واگذار کردن امری که قبلا پذیرفته شده وجود دارد؟
چگونه دانش آموزانی که مسئولیت پذیر نیستندمی توانند مسئولیت پذیری را فرا گیرند؟
فقط و فقط در صورتی که اجازه تجربه کردن چنین امری به ان ها داده شود به این مهم دست خواهند یافت.
آموختن مسئولیت پذیری همانند آموختن چیزهای دیگر مستلزم فرآیند آزمایش و خطا می باشد.
واگذاری مسئولیت می تواند به اشکال متعددی صورت گیرد. معلم می تواند به دانش آموزانی که در مورد انجام وظایف داخل کلاسی مشکل دارند، مسئولیت توزیع کتب درسی، کمک در جمع آوری تکالیف، پاک کردن تخته، آوردن گچ و... را واگذار نماید. امور محوله باید از مسئولیت های کوچک و کم اهمیت شروع شود و پس ازآن که دانش آموز از خود قابلیت ایفای مسئولیت را نشان داد مسئولیت های مهم تری به او واگذار گردد.
همان گونه که هیچ عاملی مانند موفقیت به وجود آورنده موفقیت نیست هیچ چیز مانند مسئولیت نیز به وجود آورنده مسئولیت نیست.
افزایش مسئولیت پذیری به موضوع ایجاد نظم در کلاس و مدرسه نظر دارد و کمتر نیاز به برقراری و
رعایت کردن نوبت، شرکت در بازی های گروهی، پیروی از مقررات، خویشتن داری میزان و نحوه و کیفیت بازی دانش آموزان بیانگر رشد اجتماعی آنان است.
چنین دانش آموزانی در امور مختلف به معلم یاری می رسانند و در تصمیم گیری های مختلفی که به اوو مدرسه مربوط باشد فعالانه شرکت می نماید.
رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری:
شرط اساسی برای پذیرش مسئولیت پذیری، رشد اجتماعی دانش آموزان است.
منظور از رشد اجتماعی این است که دانش آموزان پس از آموزش بتوانند در جامعه اظهار نظر، ایفای نقش و انتقاد های سازنده کنند و مهارت های اجتماعی، هم چنین روحیه گروه گرایی دانش آموزان و در پی آن حس همکاری و مشارکت تقویت شود.
نتیجه رشد اجتماعی همانا مهارت اجتماعی دانش آموزان است و مهارت اجتماعی استعدادی است که باعث بروز رفتار هایی می شود که به صورت مثبت یا منفی تقویت می شوند . این مهارت ها می توانند در روابط آدمی با دیگران نتایج مثبت و موفقیت آمیزی به وجود آورند.
مهارت های اجتماعی شامل مهارت در تشخیص خصوصیات گروه ، مهارت در ارتباط گیری با گروه، مهارت گوش دادن، مهارت همدردی، مهارت دلسوزی، مهارت در ارتباطات غیر کلامی، مهارت در تشخیص احساس های خویش و مهارت کنترل خویش است.
مسئولیت پذیر کردن دانش آموزان زمانی عملی می شود که وجدان جمعی بیدار شود و پرورش یابد. وجدان جمعی عبارت است از این که در تک تک دانش آموزان احساس تعهد، مسئولیت پذیری، احساس تکلیف الهی، پاسخگو بودن و وجدان فردی شکل بگیرد و پرورش یابد و نوجوانان و جوانان بتوانند کیفیت های ایجاد شده را با هم هماهنگ نمایند و تعهدات گروهی را پایه گذاری کنند تا در نهایت به تعهد اجتماعی منجر شود.
رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری اجتماعی دانش آموزان را می توان در ابعاد مختلف 1- مدرسه 2-خانواده 3- جامعه مورد ارزیابی قرار داد.
بعد مدرسه:
مدرسه نهادی است که رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری در آن پرورش یافته و چکش کاری می شوند.
شرکت در فعالیت های درسی توسط دانش آموزان امری است که وظیفه رسمی آنان محسوب می شود. هر چه قدر دانش آموزان بیشتر داوطلب شرکت در فعالیت های فوق برنامه باشند بیانگر رشد اجتماعی آنهاست.
یکی از جنبه های مهم تعامل دانش آموزان که بیانگر رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری است بازی آنان می باشد.
بازی وسیله ای برای افزایش فعالیت های مربوط به مهارت های اجتماعی به شمار می رود. بازی می تواند وسیله ای برای آموزش مهارت هایی چون رعایت نوبت، شراکت در ابزار برنده یا بازنده خوب شدن، کار گروهی، تعاون، توجه به جزئیات، پیروی از مقررات، خویشتن داری و انواع مهارت های حل مساله باشد.
به نظر گوردن بازی نوعی تقلید از زندگی واقعی و وسیله ای برای آزمودن حوادث دنیای واقعی است. میزان، نحوه و کیفیت بازی دانش آموزان بیانگر رشد اجتماعی آنان است.
در کلاس درس امور مختلفی وجود دارد که معلم و دانش اموز باید به کمک همدیگر در مورد آن ها تصمیم گیری کنند.
هر چه قدر دانش اموزان از رشد اجتماعی کمتری برخوردار باشند، نقش معلم در تصمیم گیری پر رنگ ترشده و تصمیم گیری انفرادی بر کلاس درس حاکم می شود.
تصمیم گیری در مورد چگونگی تدریس، محتوا، نوع و نحوه امتحان، نحوه کلاس داری و... باید مشارکتی انجام شود که رشد اجتماعی دانش آموزان تضمین کننده آن می باشد.
یکی از جنبه های توسعه یافتگی دانش آموزان این است که در تصمیم گیری های مختلف مربوط به اداره مدرسه مشارکت جدی و فعال داشته باشند.
همچنین تحقق شعار و آرمان مدرسه محوری بستگی به درجه و میزان رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری دانش آموزان دارد.
پس می توان نتیجه گیری کرد که رشد اجتماعی و مسئولیت پذیری دانش آموزان در ابعاد مختلف به بلوغ ارتباطی، بلوغ در تشخیص موقعیت ها، بلوغ در گفت و شنود، مهارت همکاری و همدردی شده، همچنین باعث تقویت مهارت های اجتماعی دانش آموزان می گردد.
بنابراین:
نظام آموزشی باید در کنار آموزش های رسمی و کلاسیک و برنامه ریزی شده، در بعد مهارت های اجتماعی فراگیران و چگونگی مشارکت دانش آموزان در امر آموزش به صورت عملی برنامه ریزی نماید، چرا که دانش آموزان و جوانان در صورتی افراد مفید و کار آمدی خواهند بود که قادر باشند مسائل و مشکلات زندگی اجتماعی را از طریق ایفای نقش درست حل کنند که این مهم میسر نمی شود مگر آنکه در دوران طلایی و مهم تحصیل به بلوغ فکری رسیده باشند و برای زندگی پر فراز و نشیب در جامعه خویش به آمادگی بالایی دست یافته باشند.
دو نکته مهم در ایجاد مسئولیت :
1- تعالیم مربوط به مسئولیت ، اکتسابی است و رمز ارسال رسل در آوردن این همه تعلیمات ، هدایت بشر به انجام وظیفه خویش خلاصه و تعیین می شود .
2- انجام مسئولیت ، تلاشی پیگیر و مداوم مجاهدت و عملی همیشگی لازم داردو انسان با کوشش دو یا چند روزه یهو رها از مسئولیت نمی شود.
پرورش مسئولیت :
براین اساس که تصویر شد مسئولیت مهم ترین شغل و وظیفه ماست. وظیفه ای که از بدو زندگی تا مرگ با ما همراه است و هیچ گاه از ما جدا شدنی نیست. بدین سان باید به گونه ای با ما همراه باشد که در آن احساس رنج نکنیم و یا کمتر احساس درد کنیم و این نیاز به عاملی به نام تربیت دارد.
تربیت به مفهوم تعالی و رشد و نمو دادن از هدف های عمده هر مربی است و ما را از این تعالی دو مفهوم و مقصود است:
1- هدایت فرد به سوی غایاتی اندیشیده و اهدافی که سزاوار مقام و طبیعت انسانی باشد.
2- همراهی و معاونت کودک، بدین گونه که دست او را بگیریم و پای او را به نقطه مورد نظر برسانیم. به عبارت دیگر در رساندن طفل به هدف مداخله مستقیم نداشته باشیم، بلکه شرایط و امکانات رشد او را فراهم آوریم.
شک نیست که از مهم ترین غایات، پرورش و ایجاد روح مسئولیت در فرد است. امری که انسان به شرط واجد بودن ان، انسان نامیده می شود و بار آن چنان سنگین است که دیگر آفریده های خداوندی از پذیرش آن سر باز زده اند.
این که گفتیم تعالیم مربوط به مسئولیت یاد گرفتنی و اکتسابی است سخنی است روشن. انبیاء الهی می ایند و خطوط اصلی این مسئولیت را ترسیم می کنند و آن را به وی می آموزند (یعلمهم الکتاب و الحکمه) و وی را وادار به رعایت آن می کنند.
ضرورت پرورش مسئولیت
بحث این است که آیا لازم است مسئولیت به عنوان یکی از غایات تربیتی به افراد آموخته شود یا نه؟ گمان می کنم با آنچه که گذشت پاسخ این سؤال مثبت باشد . ولی ما ذیلا ضرورت ان را از دیدگاه های گوناگون نیز مورد بررسی قرار می دهیم.
از لحاظ فردی: پرورش مسئولیت از لحاظ فردی ضروری است از این نظر که هر کودکی برای سلامت زندگی حال و آینده اش نیاز مند است به مسئولیت ها و تعهداتی پایبند باشد. بر اساس آنچه که می بینیم و مشهود ماست بی بند و باری اگر چه همراه با خوشگذرانی باشد سعادت آفرین نیست. گذران زندگی با این روش که دلم می خواهد، نمی تواند ما را به خوشبختی سوق دهد. کودک نیازمند است که از همان دوران کودکی خود را به مقرراتی پایبند و به اصولی وابسته و به انجام اموری متعهد بداند و این ضروری زندگی حال و آینده اوست.
از لحاظ اجتماعی: افراد هر جامعه همچون پیچ و مهره های ماشین اجتماعند که اگر هر کدام در چهار چوب خود و بر اساس نقش محول یا محقق کار نکنند، چرخ جامعه نیکو نمی گردد. ارتقاء هر کشور بسته به مسئولیت شناسی اعضای ملت است درکشوری که مردم وظیفه خود را ندانند و عمل نکنند امیدی به خیر و سعادت آن کشور نیست.
از سوی دیگر مسئولیت شناسی در هر جامعه باعث تنظیم روابط اجتماعی و انسانی می شود. بر اساس آن، افراد خود را نسبت به هم وابسته احساس می کنند و به گونه ای سالم و انسانی به ادامه حیات می پردازند.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 37 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله اخلاق اداری مسئولیت پذیری
